Begin deze week trokken opnieuw tienduizenden Russen de straat op om te protesteren tegen corruptie. Steeds meer Russen plaatsen individuele waardigheid boven collectief patriottisme. De komende jaren zullen we in Rusland een strijd zien tussen burgerschap en patriottisme. Om dat te begrijpen, moeten we graven in de raadselachtige "Russische ziel". Dat deed Nobelprijswinnaar Svetlana Alexijevitsj.
Militaire parade op Overwinningsdag, 9 mei 2017
© Kremlin
Een requiem van een beschaving in puin, een geschiedschrijving van emoties. Dat zijn de twee meesterwerken Het einde van de rode mens en Wij houden van Tsjernobyl van de Wit-Russische onderzoeksjournaliste Svetlana Alexijevitsj.
Tegen de achtergrond van de historische gebeurtenissen van de afgelopen dertig jaar ontrafelt ze de psychologie van de Sovjetmens. Een indrukwekkende verzameling monologen van de meest uiteenlopende getuigen weeft ze tot een meerstemmig koor dat de lezer onderdompelt in het leven zoals het was tijdens vernietigende geopolitieke ontwikkelingen.
Wij houden van Tsjernobyl begint met een mokerslag van een liefdesverhaal te midden van de waanzin. De liefde tussen twee mensen in 1986 vervalt in het niets bij de tijdsdimensie van de door de mens veroorzaakte ramp in kernreactor 4: de vrijgekomen radioactieve stoffen blijven nog miljarden jaren in de atmosfeer.
Tsjernobyl was de laatste “oorlog” waarin het ideaal van zelfopoffering werd misbruikt.
Toch beschrijft Alexijevitsj een liefde die even eindeloos is als het universum. Ze weet een vrouw die haar besmette man – een “radioactief object” – bijstaat tot onbehaaglijk intieme ontboezemingen te bewegen. De man werd als reddingswerker een wisse dood ingestuurd, zoals de infanterie in een oorlog. Op zoek naar een hoofdrol in de geschiedenis gingen reddingswerkers zonder bescherming de besmette zone binnen, liepen ze waanzinnige doses straling op en pleegden ze zo collectief zelfmoord.
Tsjernobyl was de laatste grote “oorlog” waarin het patriottische heldenideaal van zelfopoffering en lijden werd misbruikt om mensen uit vrije wil de meest waanzinnige dingen te laten doen. Het boek leest als een studie over de motivatie van zelfmoordterroristen en hun opdrachtgevers.
De “wij” in Wij houden van Tsjernobyl is de gemeenschap van individuen voor wie de stad tegelijk een bron van lijden werd én zin gaf aan dat lijden.
De individualistische mens van Navalny vs de patriottische mens van Poetin
Waarom is dit belangrijk om Rusland anno 2017 te begrijpen?
Omdat het Kremlin deze symboliek, van opoffering van individuele verzuchtingen ten voordele van de verdediging van het vaderland, terugbracht. Volgens Alexijevitsj miste Rusland in de jaren ’90 de kans om in het reine te komen met zijn donkere verleden, zoals de Duitsers en Japanners na WOII. Het land had kunnen kiezen voor de waardigheid van het individu in plaats van de kracht van de staat.
‘Waarom gaat er in ons land zoveel aandacht naar internationale politiek, en niet naar de verzuchtingen van de eigen burgers?’, is een vraag waar Russen mee zitten. Elke vijf jaar lijkt het te rommelen. In maart 2017 leken grote protesten in Moskou en Sint-Petersburg uit het niets te komen, net zoals in 2012. En op 12 juni 2017 was het weer zover. Veel van de verzuchtingen zijn sociaaleconomisch, maar de protesten worden aangestuurd door de liberaal Aleksej Navalny.
Vladimir Poetin wordt in maart 2018 waarschijnlijk tot 2024 herkozen als president. Toch zal het voor het Kremlin niet makkelijk zijn om Russen te overtuigen dat één man 25 jaar onafgebroken aan de macht moet zijn, afwisselend als premier en president. Navalny wil het perspectief op een alternatief alvast tastbaar maken. Dat is een bron van bezorgdheid voor het Kremlin.
Navalny mobiliseert twee keer massaal op vier maanden tijd. Hij lijkt wel bezig aan een campagne voor de presidentsverkiezingen. Nochtans is hij uitgesloten omdat hij strafrechtelijk veroordeeld is voor verduistering. Het is een van de vele manieren om regimeverandering af te wenden: de officiële strijd tegen corruptie is al jarenlang alleen maar cosmetisch en selectief gericht tegen politieke vijanden.
Het zal niet makkelijk zijn om Russen ervan te overtuigen dat één man 25 jaar premier of president moet zijn.
Russen weten ook dat president Poetin een tsaar-achtige autocraat is geworden, dat er diepgewortelde corruptie is bij de leidende klasse, dat armoede bij het gewone volk toeneemt, en dat de drang naar verandering onderdrukt wordt.
Die drang naar verandering groeit traag maar gestaag. Fundamentele tegenstellingen nemen toe. De sociaaleconomische tegenstelling is de belangrijkste, tussen de vele gewone Russen die het elke dag moeilijk hebben en zelfs in armoede leven, en de weinige Russen die hun extreme rijkdom etaleren. De ongelijkheid is anno 2017 eerder vergelijkbaar met de periode van de tsaar, dan met de periode van het communisme toen er ook ongelijkheid was.
Uit deze tegenstelling groeit een groep Russen die langzaam woede opbouwt en het beu raakt om patriotten te moeten zijn en hun rechten te moeten opofferen aan een sterke staat die hen zogenaamd beschermt tegen bedreigingen van buitenaf. Ze eisen individuele burgerrechten en burgerschap op.
Het lijkt erop dat Navalny dit ideologische conflict wil aanwakkeren: burgers mobiliseren voor individuele rechten op 12 juni, de Dag van Rusland, een dag waarop Russische geschiedenis en patriottisme gevierd wordt, kan geen toeval zijn.
Moet het Westen een opstand steunen?
Dat is een intern ideologisch conflict over samenlevingsmodellen. Het Westen zou dit conflict kunnen uitbuiten, maar dat zou een tegenovergesteld effect hebben: het zou het nieuwe grote verhaal kunnen zijn om in maart 2018 te verantwoorden dat Poetin nog eens verkozen moet worden.
Westerse “inmenging” zou het nieuwe grote verhaal kunnen zijn om te verantwoorden dat Poetin herkozen moet worden.
Als Poetin herkozen wordt, zou Rusland wel eens turbulente tijden tegemoet kunnen gaan. Is er een kans op een grootschalige, zelfs bloedige revolutie, zoals de kleurenrevoluties van Georgië en Oekraïne? Dat is de ergste nachtmerrie van het Kremlin.
In een klimaat van openlijk protest in Rusland komt er meer ruimte voor het Westen om Russische ngo’s op één of andere manier te ondersteunen. En hoe meer dat zal gebeuren, hoe meer spanning, hoe meer koren op de molen van nepnieuws in Rusland én Europa.
Als een voldoende grote groep Russen regimeverandering wil, is het hun recht om daarnaar te streven. Maar we moeten uiterst voorzichtig omgaan met de drang naar verandering in Rusland. Die zou de komende zes jaar het voorwerp kunnen worden van manipulatie in Rusland en het Westen.
Nepnieuws als wapen in de geopolitieke oorlog
De relaties tussen Rusland en het Westen gaan een nieuwe fase in, met leiders als Trump en Macron. Het is belangrijk voor westerse media en publiek om dieper inzicht te krijgen in de geopolitieke dimensies van Russische desinformatie in Rusland en het Westen.
De Russische bevolking krijgt onevenredig veel nieuws te zien over de “chaos” in Europa om hen te overtuigen dat het Westen geen beter model is dan Rusland. En dat Poetin hen verdedigt tegen een “verovering” door het Westen. Dat sluit aan bij het heldenverhaal van de communistische mens, waarbij de leider de kracht van de staat vertegenwoordigt tegen externe dreigingen.
Het Kremlin rekent ook op een sociale kloof tussen actieve burgers die geloven in de kans op verandering en cynische burgers die door de overheersende angst en verwarring in de informatieoorlog sceptisch en apathisch worden tegenover alles en iedereen. Het Kremlin probeert met propaganda en nepnieuws verwarring te zaaien, zodat het cynisme toeneemt en burgers zich afkeren van politiek.
Alexijevitsj brengt een striemende kritiek op de manier waarop de rode mens met journalistiek omging. Twintig jaar voor het begrip hip werd in Europa had de Sovjetunie al een patent op nepnieuws. Journalisten bestonden niet, enkel de rode mens.
In het nieuws over Tsjernobyl kreeg de bevolking enkel partijmensen te zien en ging het over heldendom en westerse samenzweringen. Geen wetenschappers die burgers inlichtten hoe ze zich konden beschermen tegen straling. Alle boeken over straling werden uit bibliotheken weg gehaald. Om paniek te voorkomen.
Nepnieuwsprogramma’s beschuldigden het Westen ervan nepnieuws over Tsjernobyl te verspreiden. Vervang “Tsjernobyl” door “Syrië” en er is niets veranderd.
Pogingen tot onafhankelijke journalistiek werden in de kiem gesmoord als paniekzaaierij of vijandelijke propaganda van buitenlandse agenten. Nepnieuwsprogramma’s beschuldigden het Westen ervan nepnieuws over Tsjernobyl te verspreiden. Wat dat betreft is er niets veranderd, alleen moet je “Tsjernobyl” vervangen door bijvoorbeeld “Syrië”.
Tot vandaag handelt het Kremlin met die mentaliteit: kanalen als RT en Sputnik schijnen een onevenredig groot licht op anti-establishment stemmen in het Westen, om te doen uitschijnen dat het Westen hopeloos verdeeld is, neerdaalt in chaos en zijn samenleving niet meer onder controle heeft.
Een systeem dat journalistiek misbruikt om de eigen problemen toe te dekken en die van anderen te overdrijven, verzwakt alleen zichzelf, zoals de band die verder speelt op de zinkende Titanic. Een democratie waardeert een kritische pers als katalysator van vooruitgang. Alexijevitsj wordt zelf toegedekt: in Wit-Rusland zijn haar boeken niet te vinden. ‘De propaganda die ik beschrijf, dat kritiek verraad en collaboratie is, blijft overeind’, zegt ze daarover.
De Poetingeneratie
In Russische staatsmedia was amper iets te zien over de protesten van 12 juni 2017. De protesten hebben nochtans een nieuwe generatie actieve jongeren zichtbaar gemaakt, jongeren van de Poetingeneratie, geboren na 2000. Zij volgen niet alleen de staatsmedia, maar vinden via sociale media ook de anti-corruptievideo’s van Aleksej Navalny.
Sommigen grijpen ook terug naar boeken van Marx en T-shirts van Lenin. Dat is waarschijnlijk meer nostalgie dan inhoud. Ook de ideologie van Navalny delen ze niet noodzakelijk, ook al is het begrijpelijk dat ze in hem gewoon een andere president zien omdat ze gedurende hun jonge leven geen enkele andere president dan Poetin hebben gekend. In ieder geval worstelen ze met de waarden van het liberale individualisme en het collectieve patriotisme.
Maatschappelijk bewuste en actieve jongeren, ngo’s, anti-corruptieactivisten, partijen en politieke leiders, vakbonden, onafhankelijke journalisten, kunstenaars, wetenschappers, de groeiende middenklasse, de steeds grotere groep gewone Russen die actief zijn in liefdadigheid: het zijn allemaal maatschappelijke “sferen” waaruit een politieke oppositiebeweging zou kunnen rekruteren.
Jongeren zien in Navalny een andere president. Ze hebben geen enkele andere president dan Poetin gekend. Dat wil niet zeggen dat ze de ideologie van Navalny delen.
De liberale oppositie die de protesten aanstuurt streeft naar de vrije markt, deregulering, bestrijding van rond de staat georganiseerde corruptie, integratie in Europese markten en politieke systemen, meer vrijheid van meningsuiting, vereniging en onderneming. Sommige van deze waarden dienen de belangen van de protesterende Russen, andere niet.
Al zo vaak hebben we de fout gemaakt om in een opstand in het buitenland bondgenoten verkeerd in te schatten. Bijvoorbeeld: vergeleken met Poetin zijn leiders als Navalny liberalen die dichter bij de westerse democratische rechtsstaat lijken te staan. Maar Navalny is dubbelzinnig over de annexatie van de Krim.
Ook hij houdt er een nogal nationalistisch en conservatief beeld van Rusland op na, dat weinig plaats biedt aan andere nationaliteiten en minderheden. Het is belangrijk om in te zien dat leiders, zowel die van een regime (dat we niet steunen) als die van een opstand (die we steunen), nooit het hele volk in al zijn diversiteit vertegenwoordigen.
De nietige mens
Om het heden te begrijpen, moeten we terug gaan naar de derde verjaardag van de ramp bij Tsjernobyl, naar het revolutionaire jaar 1989. 30.000 mensen kwamen op straat. Het was de eerste grote gebeurtenis waarin de rode mens het nieuwe ideaal van glasnost (openheid) van Gorbatsjov tentoonspreidde.
Ze spraken vrij over de vernieling van hun leven. Het Fonds voor de Kinderen van Tsjernobyl was het eerste burgerinitiatief dat los van de machtige staat ontstond. ‘Tsjernobyl heeft ons genezen van suïcidale heldendaden, van voortdurend deel te willen zijn van historische tijden. Wij willen ook eens nietig zijn en aan onszelf denken’, zegt één van Alexijevitsj’ protagonisten.
Dat gold niet voor iedereen. Toen de Sovjetunie en het heldenideaal vier jaar na de ramp bij Tsjernobyl ineenstortten, moet het besef van de rode mens, dat hij dat allemaal had gedaan voor een illusie, bijzonder pijnlijk geweest zijn. Sommigen klampten zich wanhopig vast aan de ingestorte droomfabriek, aan de verdwenen zin van hun lijden. Anders bleef enkel het naakte lijden over.
Aleksej Navalny met medestanders tijdens een betoging in Moskou op 26 maart 2017
(CC BY-SA 4.0)
De jaren ’90 luidden het einde in van de grote verhalen. Het communisme creëerde de homo sovieticus, het kapitalisme was ieder voor zich. De homo sovieticus moest verder zonder overkoepelend ideaal. Het nieuwe ideaal was om geen idealen te hebben, maar alleen voor jezelf een gelukkig leven te bouwen en de handvaten te pakken te krijgen om dat te verwezenlijken. Dat was de betekenis van vrijheid. Leven in plaats van overleven. Maar het werd opnieuw een overlevingsstrijd van allen tegen allen, en alleen de sterksten overleefden.
De schizofrenie van de Russische samenleving in augustus 1991 maakt Alexijevitsj tastbaar via monologen van getuigen die ze tegenover elkaar plaatst: de ene steunde de communistische staatsgreep tegen Gorbatsjov, de andere liep mee in steunmarsen voor Gorbatsjov. De gepolariseerde Russische samenleving in de jaren ’90 krijgt een gezicht. 26 jaar later is er opnieuw een vergelijkbare breuklijn ontstaan.
Alexijevitsj geeft haar eigen onmacht toe: wie van beide het in 1991 bij het rechte eind had, laat ze in het midden. De tijd zal oordelen, ‘als wij en onze vooroordelen er niet meer zijn’. De tijd oordeelde inmiddels dat beide getuigen één ding gemeen hadden: desillusie. En daarin zit een grote les voor 2017.
De bedrogen mens
Vrijheid was een abstract idee dat in de praktijk betekende: banenverlies voor het volk, rijkdom voor partijleden die met publiek geld aan de haal gingen. Dat bracht bij de revolutionairen een gevoel van verraad en desillusie. De wereld van democratie en kapitalisme was een even grote droomfabriek als het communisme.
Zou Navalny vandaag wél luisteren naar de échte verzuchtingen van de demonstranten? Of is dit de zoveelste generatie bedrogen Russen?
Wat zij namelijk niet wisten, was dat hun hoop op verandering misbruikt zou worden om iets anders te brengen. Ze hadden hun leven gegeven voor zacht socialisme, niet voor hard gangsterkapitalisme. Zou Navalny als liberale president wél luisteren naar de échte sociaaleconomische verzuchtingen van de demonstranten? Of is dit de zoveelste generatie bedrogen Russen?
Alexijevitsj geeft toe dat ze zelf juichte bij de ondergang van Sovjetunie zonder te weten wat erop zou volgen. Jeltsins premier Jegor Gajdar wilde de rode mens afschaffen en met harde hand het kapitalisme invoeren. Zo herkenden ook de communisten zich niet meer in hun land. Dat is het nadeel van elke radicale omwenteling: je vervreemdt een grote groep mensen.
Aangrijpend is het verdriet van een veteraan die Stalin verheerlijkte, ook al werd hij onder het Stalinbewind jarenlang gefolterd in de gevangenis. ‘Wij zijn alleen te beoordelen met de wetten van de religie’, zei hij tegen Alexijevitsj.
Eender wie het Kremlin wil uitdagen, moet ook die Russen bereiken die bang zijn van grote veranderingen. Alexijevitsj’ grote verdienste is dat ze hun vernedering na de omwenteling een menselijk gelaat geeft. Wij kunnen er een voorbeeld aan nemen om hetzelfde te doen met de hedendaagse “verliezers van de globalisering” die op extreemrechtse populisten stemmen. En Navalny kan Alexijevitsj lezen om deze keer niemand achter te laten of te vervreemden.
Vlnr: De Moldavische president Igor Dodon, de Russische president Vladimir Poetin, een Russische veteraan, de Russische premier Dimitri Medvedev
© Kremlin
De wederopstanding of het einde van de rode mens?
In onze overwinningsroes na de plotse val van de Sovjetunie hebben wij de vernedering onvoldoende ingeschat. Die fout hebben we daarna nog talloze keren gemaakt en we mogen die niet maken in onze roes over een wankelende Poetin. Die roes maakt ons blind voor fouten die opnieuw kunnen leiden tot de terugkeer van een nieuwe sterke man.
De grote diefstal van publieke middelen onder de prowesterse regering van Jeltsin in de jaren ’90 hebben we blindelings laten gebeuren, met extreme ongelijkheid tot gevolg. Vladimir Poetin sprak de achterblijvers aan. Hij is de man van de oude grote verhalen. Poetin heeft de huidige tijd tweedehands gekocht. Zo luidt ook de Engelstalige titel van Het einde van de rode mens: “Second Hand Time”. De raadselachtige Russische ziel van lijden en opoffering deed onder Poetin een comeback.
Dit blijft tot vandaag een belangrijk mechanisme achter Russische propaganda: Russen ervan overtuigen dat het land door harde tijden gaat en dat ze verenigd achter een sterke leider er het hoofd aan kunnen bieden.
Tegelijk zou de ambtstermijn van Poetin tot 2024 het einde ervan kunnen inluiden. Aleksej Navalny vertegenwoordigt de hoop van een groter wordende groep Russen op een “normaal” land dat eerder de individuele welvaart organiseert, dan die op te offeren aan een abstract ideaal van een krachtige staat.
Vandaag zouden zowel het liberalisme als het socialisme een machtige oppositie tegen Poetin kunnen aansturen. De idealen van het socialisme zouden inhoudelijk kunnen aanslaan door de wijd verspreide ongelijkheid. De idealen van het liberalisme kunnen aanslaan bij Russen die vinden dat de tijd rijp is voor individuele waardigheid en rechten.
Russen leven verder op het puin van communisme en kapitalisme, zoals ze op het puin van Tsjernobyl verder leefden.
Voorlopig leven Russen verder op het puin van communisme en kapitalisme, zoals ze op het puin van Tsjernobyl verder leefden. Maar samen zouden sociaaldemocraten en liberalen een liberale democratische rechtsstaat en een sociale democratie kunnen bouwen. Zonder aandacht voor de sociaaleconomische verzuchtingen van de bevolking komt er vroeg of laat toch weer een sterke man die op de zoveelste vernedering zou inspelen.
Waarom zouden we decennia na datum nog boeken over Tsjernobyl en de rode mens lezen, zevenhonderd bladzijden lang kommer en kwel? Omdat ze ons iets leren over het heden en de toekomst van Rusland, en over de menselijke ziel.
In 2015 won Alexijevitsj de Nobelprijs voor Literatuur voor haar oeuvre, volgens de jury “een monument voor lijden en moed in onze tijd”. Het lijden van het individu tegenover de onoverkomelijke geopolitieke krachten, en de onvoorstelbare moed van de mens om zich staande te houden doorheen al die ellende.
Uiteindelijk draait het om geopolitiek. Stel dat Poetin plots zou aankondigen dat Navalny kan meedoen aan vrije verkiezingen. Stel dat Navalny zou winnen en dat het Kremlin geen nieuwe Poetin zou klaarstomen, maar plaats zou maken voor Navalny. Stel dat Navalny van Rusland een liberale democratie zou maken. De boodschap van het Kremlin is dat Rusland dan opgeslokt zou worden in de westerse invloedssfeer en geen dominante wereldmacht meer zou zijn.
Aan dat argument hebben steeds minder Russen een boodschap als ze moeten blijven overleven van dag tot dag terwijl de leidende klasse zich wentelt in rijkdom.
Het einde van de rode mens: Leven op de puinhopen van de Sovjet-Unie door Svetlana Alexijevitsj is uitgegeven door De Bezige Bij. 480 blzn. ISBN 9789023498025.
Wij houden van Tsjernobyl door Svetlana Alexijevitsj is uitgegeven door De Bezige Bij. 320 blzn. ISBN 9789023498827.