Hoe klimaatverandering vrouwen harder raakt

Vrouwen en meisjes maken de helft van de wereldbevolking uit en worden het hardst getroffen door de klimaatverandering. Zolang genderongelijkheid blijft bestaan, zullen we de klimaatcrisis niet oplossen, stelt milieuorganisatie Global Witness. ‘Het oplossen van beide vereist een paradigmaverschuiving.’

Genderongelijkheid en klimaatverandering zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De combinatie bedreigt de levens, gezondheid en veiligheid van vrouwen en meisjes over de hele wereld. De oplossingen voor deze enorme uitdagingen zouden dan ook hand in hand moeten gaan, zeggen experts.

Genderongelijkheid in combinatie met de klimaatcrisis is een veelomvattend thema waar wetenschappers en beleidsmakers lange tijd mee worstelden. Inmiddels zijn de onderlinge verbanden tussen gender, sociale rechtvaardigheid, klimaatverandering en afname van biodiversiteit steeds beter onderzocht. En hoe duidelijker die correlaties in beeld zijn, hoe beter ook in de oplossingen de verbanden gezocht kunnen worden: tal van experts stellen dat meer gendergelijkheid positieve gevolgen heeft voor een effectiever klimaatbeleid en vice versa.

Maar hoe ziet de relatie tussen genderongelijkheid en klimaatverandering er precies uit? Hoe beïnvloedt klimaatverandering vrouwen en meisjes, en heeft het internationale klimaatbeleid wel genoeg oog voor gender?

Klimaatverandering treft vrouwen en meisjes onevenredig hard, vergroot de bestaande genderongelijkheid en bedreigt hen in hun levensonderhoud, gezondheid en veiligheid. Dat komt in verschillende vormen.

Meer risico

Klimaatverandering vergroot de sociale, politieke en economische spanningen in regio’s die te maken hebben met conflicten. Tegelijkertijd leidt klimaatverandering tot meer conflicten, wat vrouwen extra kwetsbaar maakt voor gendergerelateerd geweld, seksueel geweld, mensenhandel en kindhuwelijken.

In rampsituaties zoals bij orkanen en overstromingen lopen vrouwen meer risico’s om getroffen te worden door ongelijke toegang tot de juiste informatie, transport, financiële middelen en gezondheidszorg. En ook in de nasleep van rampen is de toegang tot hulp moeilijker voor vrouwen en meisjes, wat hen weer kwetsbaarder maakt voor volgende rampen.

De gevolgen van klimaatverandering zijn vaak nog groter voor extra gemarginaliseerde groepen.

Op veel plekken dragen vrouwen een onevenredige verantwoordelijkheid voor voedsel, water en brandstof. Ze zijn sterker afhankelijk van natuurlijke hulpbronnen, maar hun toegang ertoe is beperkter. Voor veel vrouwen in lage- en lage-middeninkomenslanden is de landbouw de belangrijkste bron van werkgelegenheid. Maar door toenemende droogte en onregelmatige regenval is het steeds moeilijker om een stabiel inkomen te genereren. Dat zorgt er weer voor dat veel meisjes school moeten missen om hun moeder te helpen.

Klimaatverandering is ook gevaarlijk voor zwangere vrouwen en hun ongeboren kinderen. Toenemend bewijs laat zien dat extreme hitte leidt tot meer doodgeboren kinderen en dat klimaatverandering de verspreiding vergroot van bijvoorbeeld malaria, knokkelkoorts en het Zika-virus – die zwangerschap en (vroeg)geboorte negatief kunnen beïnvloeden.

Intersectioneel

Hoewel vrouwen en meisjes over het algemeen harder geraakt worden door de gevolgen van klimaatverandering, zijn de onderlinge verschillen groot. Dit wordt onderstreept door de zogenaamde theorie van intersectionaliteit: die onderzoekt hoe verschillende vormen van ongelijkheid samenwerken en elkaar verergeren. Zo is te zien dat de gevolgen van klimaatverandering vaak nog groter zijn voor extra gemarginaliseerde groepen: inheemse of zwarte vrouwen, lgbtq+-personen en vrouwen die in landelijke of afgelegen gebieden wonen.

‘Als je al onzichtbaar bent in het dagelijks leven, dan zal er ook niet aan je behoeften worden gedacht in een crisissituatie’, zegt Matcha Phorn-In, een Thaise feministische mensenrechtenverdediger. ‘Humanitaire programma’s zijn vaak heteronormatief en versterken geregeld de patriarchale structuur van de samenleving als ze geen rekening houden met seksuele en genderdiversiteit.’

Rol in klimaatbeleid

Op veel plekken zijn het juist vrouwen die het verzet tegen fossiele projecten en de aantasting van ecosystemen leiden.

Vrouwen en meisjes maken de helft van de wereldbevolking uit en worden het hardst getroffen door de klimaatverandering, maar zij zijn onvoldoende vertegenwoordigd in klimaatbeleid. Zo bekleden vrouwen een minderheid van de hogere posities binnen de klimaatafdelingen van de VN. Op nationaal of regionaal niveau ligt dit aandeel nog veel lager. Dit is behalve onrechtvaardig, ook onverstandig, zegt natuurbeschermingsorganisatie Both Ends.

Vrouwen hebben namelijk een cruciale positie in tal van projecten en organisaties die biodiversiteit en klimaataanpassingen ondersteunen. Vrouwen dragen veel – zeker lokale – kennis over biodiversiteit, over bos- en landbouw, bodembeheer en waterbeheer. Ook zijn het op veel plekken juist vrouwen, veelal uit inheemse gemeenschappen, die het verzet tegen fossiele projecten en de aantasting van ecosystemen leiden. Dit maakt hen extra kwetsbaar voor intimidatie en geweld. Vrouwelijke klimaat- en mensenrechtenactivisten krijgen vaker te maken met seksueel geweld en intimidatie, blijkt uit onderzoek.

Zeker in winningssectoren – zoals grootschalige mijnbouw – lopen vrouwen aanzienlijk risico op geweld. Bijna 30 procent van de vrouwelijke voorvechters voor klimaat en mensenrechten die sinds het klimaatakkoord van Parijs zijn vermoord, voerde campagne tegen projecten in de winningsindustrie.

Daarom, zeggen maatschappelijke organisaties, is het zo belangrijk dat de vrouwen ondersteund worden en veel meer worden betrokken bij beleid en politieke besluitvorming.

Een studie uit 2019 laat zien uit dat een grotere vertegenwoordiging van vrouwen in nationale overheden leidt tot een strenger klimaatbeleid, wat resulteert in lagere uitstoot. Op lokaal niveau wordt de deelname van vrouwen aan het beheer van natuurlijke hulpbronnen in verband gebracht met een beter beheer van hulpbronnen en betere resultaten op het gebied van natuurbehoud. Vrouwelijk leiderschap wordt geassocieerd met meer transparantie over klimaatimpact van bedrijven en organisaties.

Gendergelijkheid

Gendergelijkheid centraal stellen in oplossingen voor klimaatverandering betekent dat verschillende genderperspectieven geïncorporeerd worden in duurzame beleidsmaatregelen en klimaatprogramma’s, zeggen experten.

‘Klimaatoplossingen moeten een genderbewuste benadering van financiering hanteren.’

De gelijke deelname van vrouwen aan besluitvormingsprocessen moet daarom de grootste prioriteit zijn in de strijd tegen klimaatverandering, zegt VN-Vrouwen, de organisatie van de Verenigde Naties voor vrouwenrechten en gendergelijkheid. Zonder gendergelijkheid is een duurzame, meer gelijke toekomst volgens de instelling onhaalbaar.

Klimaatoplossingen moeten ook investeren in genderspecifieke data om de relatie tussen gender en klimaat nog duidelijker in beeld te krijgen, maar ook bijvoorbeeld landrechten te versterken en door vrouwen geleide of op vrouwen gerichte duurzame oplossingen te bevorderen. Ten slotte moeten klimaatoplossingen een genderbewuste benadering van financiering hanteren.

Mijnbouwprojecten die het milieu schaden ontwrichten ook sociale structuren en treffen daarmee hele gemeenschappen en vrouwen in het bijzonder, stelt Rachel Cox, campagnevoerder bij milieuorganisatie Global Witness. Daarom moeten we van bedrijven eisen dat ze hun sociale en klimaatimpact herzien met veel hogere standaarden voor mensenrechten en milieu. Overheden moeten bedrijven die dat niet doen wettelijk aansprakelijk stellen.

‘Genderongelijkheid is nauw verbonden met de klimaatcrisis’, zegt Cox. ‘En omgekeerd zullen we de klimaatcrisis niet oplossen zolang genderongelijkheid blijft bestaan. Het oplossen van beide vereist een paradigmaverschuiving.’