Noodtoestand wordt wet: de opmars van de Franse politiestaat

Het Franse Parlement heeft jongstleden een controversiële antiterrorismewet goedgekeurd, een van de vele sinds 2012, die ervoor zorgen dat antiterreurmaatregelen steeds meer in de reguliere wet verweven geraken.

De wet, die werd goedgekeurd met 415 stemmen, 127 tegen en 91 onthoudingen, wordt zwaar bekritiseerd door mensenrechtenactivisten die waarschuwen dat deze de vrijheden van burgers aanzienlijk zal doen inkrimpen.

De recente steekpartij van 1 oktober in het station van Marseille waarbij twee vrouwen om het leven gebracht werden, en die opgeëist werd door IS, leek de laatste druppel die de emmer deed overlopen.

Rechtsstaat in verval

De wet komt in navolging van een noodtoestand die ongeveer twee jaar duurde. In november van 2015 werd deze uitgeroepen na de aanslagen in Parijs. De noodtoestand werd sindsdien al zes keer verlengd en is daarmee de langstdurende die Frankrijk gekend heeft sinds de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog in de jaren 60.

President Emmanuel Macron, die zei dat ‘de noodtoestand niet eeuwig hernieuwd kon blijven worden’, legde zich erop toe om veel van de uitzonderlijke maatregelen die van kracht waren in wet om te zetten.

‘Onder de noodtoestand krijgen politiediensten uitzonderlijke vrijheden. Zo kunnen huisarresten opgelegd worden zonder dat een aanklacht geformuleerd moet worden’

‘De wetgevers realiseren zich dat de dreiging van vandaag ernstig is en dat we onszelf moeten beschermen tegen terrorisme. We moeten daarom een evenwicht vinden tussen vrijheid en veiligheid.’ Dat meldde de minister van Binnenlandse Zaken Gérard Collomb aan Reuters nadat de stemming had plaatsgevonden. ‘Deze wet zal de Fransen beschermen.’

Mensenrechtenactivisten en spelers in de civiele gemeenschap daarentegen reageren bijzonder kritisch op de nieuwe wet. Patrick Canin van de Franse Liga voor Mensenrechten wijst erop dat er zeer goede redenen zijn waarom maatregelen onder een noodtoestand slechts van tijdelijke duur horen te zijn:

‘Onder de noodtoestand krijgen politiediensten uitzonderlijke vrijheden. Huisarresten kunnen worden opgelegd zonder dat een aanklacht geformuleerd moet worden en huiszoekingen kunnen doorgaan zonder een gerechtelijk proces of bevelschrift. De rechterlijke macht wordt op die manier opzijgeschoven.’

Uitzondering wordt regel

De antiterreurwet heeft een aantal van die volmachten die onder de noodtoestand van kracht waren nu in de reguliere wetgeving gegoten. Politiediensten krijgen extra bevoegdheden om verdachten onder huisarrest te plaatsen als zij als dreiging voor de nationale veiligheid aanzien worden. Bovendien kunnen zij gebedshuizen sluiten en publieke bijeenkomsten verstoren al dat nodig geacht wordt. De wet laat ook huiszoekingen toe met, wat tegenstanders zeggen, gebrekkig rechterlijk overzicht.

‘Waar het principe van een noodtoestand toelaat dat buitengewone omstandigheden met uitzonderlijke maatregelen beantwoord worden, blijkt nu dat de uitzondering regel wordt.’

Politiediensten kunnen eveneens zogenaamde “veiligheidsperimeters” installeren. Dat wil zeggen dat binnen een bepaalde zone die als risicogebied geldt, iedereen een bepaald veiligheidsvoorschrift moet volgen. ‘Er mag vrijblijvend gefouilleerd worden en de bagage en auto’s van iedereen die deze zone betreedt kunnen gecontroleerd worden’, vertelt Canin. ‘Zo’n veiligheidsperimeter zou in principe een hele buurt, of mogelijk zelfs een hele stad kunnen behelzen.’

Waar het principe van een noodtoestand toelaat dat buitengewone omstandigheden met uitzonderlijke maatregelen beantwoord worden, blijkt nu dat de uitzondering regel wordt. ‘Het is een beangstigende trend die een bedreiging voor de rechtsstaat vormt,’ vertelt Patrick Canin. Het blijkt immers dat de voordien normale gang van zaken, waarbij onderzoek, verhoor, ondervraging en aanklacht aan bod kwamen, niet langer vanzelfsprekend is.

Een zwaar vermoeden is nog steeds niet genoeg

‘De Liga voor Mensenrechten verzette zich in de eerste plaats al tegen het uitroepen van de noodtoestand’, meldt Canin, ‘en nu zeker tegen het verankeren van die maatregelen in wet. De wetgeving die voor 2012 van kracht was is volgens ons veel beter bevoegd om met de terreursituatie om te gaan.’

‘Het probleem met de nieuwe antiterreurwet is dat personen geviseerd worden die nog geen overtredingen gepleegd hebben, maar die ervan verdacht worden die te zullen plegen. Deze maatregelen mogen worden ingezet wanneer er “serieuze redenen zijn om ervan uit te gaan dat het gedrag van iemand tot terroristische praktijken zou kunnen leiden”, zoals de wettekst zegt.’

‘Er moet niet meer zijn dan een “zwaar vermoeden” om antiterreurmaatregelen in te schakelen.’

‘Dat gaat heel ver’, zegt Canin. ‘Dat is een pure subjectieve appreciatie, er moet niet meer zijn dan een “zwaar vermoeden” om antiterreurmaatregelen in te schakelen. Het grote probleem daarbij is dat het de politiediensten en bestuurders zijn die onder deze nieuwe wet kunnen beslissen wanneer iemand verdacht wordt. Vroeger waren het rechters die dit onderzochten en hun toestemming moesten geven.’

Het gebruik van termen zoals “serieuze redenen” om iemand van terroristische affiliaties te beschuldigen, zonder verder in detail te treden, dreigt de democratie in het gedrang te brengen. In een brief aan de Franse regering drukte Fionnuala Ní Aoláin, rapporteur van de Verenigde Naties, haar bezorgdheid uit over de voorziene wettekst. ‘Het ontbreken van een precieze beschrijving van wat bedreigingen voor de nationale veiligheid precies inhouden’ en ‘de vage definitie van terrorisme’ zouden volgens Ní Aoláin tot ‘arbitrair machtsgebruik’ kunnen leiden.

Minderheden en activisten geviseerd

‘De Liga voor Mensenrechten is ervan overtuigd dat de nieuwe antiterreurwet voor andere doeleinden gebruikt zal worden dan louter het bestrijden van terrorisme,’ meldt Canin. ‘Tijdens de laatste jaren is de noodsituatie vaak gebruikt geweest om sociaal protest te bemoeilijken.’ Tijdens de klimaattop van december 2015 werd veruit elke betoging die gepland was in Parijs verboden. Honderden activisten die in de lente van 2016 bij de protesten tegen de loi de travail betrokken waren kregen huisarrest.

‘Honderden activisten die in de lente van 2016 bij de protesten tegen de “loi de travail” betrokken waren kregen huisarrest.’

‘De veiligheidsperimeters die de politie zal kunnen opleggen zijn ideaal om protest te bemoeilijken,’ vertelt Canin. ‘Iedereen die naar een manifestatie wilt gaan kan gefouilleerd worden, dat zal mensen enorm ontmoedigen om op straat te komen.’

‘De politie zal mensen hun identiteitskaarten kunnen opvragen onder het voorwendsel dat men terroristen probeert tegen te houden. Deze maatregelen zullen in de strijd tegen migranten ingezet worden. Mensenrechtenorganisaties zijn bang dat minderheden en moslims hierdoor geviseerd zullen worden.’

Inefficiëntie van antiterreurmaatregelen

Frankrijk bevindt zich al twee jaar in de hoogste staat van paraatheid, maar heeft daardoor toch veel bloedvergieten niet kunnen verijdelen. ‘Bij de Liga voor Mensenrechten zijn we ervan overtuigd dat de noodtoestand de veiligheid van het land niet verbeterd heeft,’ vertelt Canin. ‘Er zijn ook parlementaire rapporten die de inefficiëntie van de noodtoestand hebben aangetoond.’

‘In deze cultuur van angst kan de regering met veel wegkomen.’

‘Tijdens de noodtoestand van de voorbije twee jaar zijn zo’n vierduizend huiszoekingen uitgevoerd, maar die hebben tot bijna niets geleid. Bij slechts een tiental van die huiszoekingen werden er aanwijzingen gevonden die op een mogelijke band met terreurorganisaties wezen. Het is niet duidelijk of het in deze gevallen om een echte dreiging ging.’

‘Daarbij komt dat vele bloedbaden niet voorkomen zijn. De aanslag in Nice van juli 2016 bijvoorbeeld, waarbij veel doden gevallen zijn, is daar het grootste bewijs van. De antiterrorismewet brengt geen veiligheid. Wat ze wel zal doen, is de vrijheid, recht op privacy, publieke bijeenkomst vorming en religie enorm inkrimpen.’

Toch hebben de antiterreurmaatregelen van de voorbije jaren, waarbij de vrijheden van de burger meer en meer ingetrokken werden, weinig publieke aandacht gekregen. ‘Mensen zijn erg verward,’ vertel Canin. ‘De voorbije regeringen hebben een schandalige houding aangenomen en de situatie enorm gedramatiseerd. Zij zeggen dat Frankrijk in staat van oorlog verkeert en mensen gaan daarin mee. In deze cultuur van angst kan de regering met veel wegkomen.’