Rouhani versus de hardliners in Iran

Het nucleaire akkoord met Iran opent de weg naar een afzetmarkt van 80 miljoen mensen en net als andere westerse landen staat België klaar om daar de vruchten van te plukken. Staatssecretaris voor Buitenlandse Handel Pieter De Crem (CD&V) en minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders (MR) trokken deze week met een twintigtal bedrijfsleiders op handelsmissie naar Iran. De delegatie werd maandag, zonder aanwezigheid van de pers, zelfs ontvangen door de opperste leider ayatollah Khamenei. 

Het hoogste aantal executies in vijfentwintig jaar tijd

Voor de nucleaire sancties in 2006 van kracht werden, exporteerde België voor gemiddeld 1 miljard euro per jaar naar Iran en ons land wil dat niveau, meer dan een verdriedubbeling van de huidige export, opnieuw bereiken.

Iran komt steeds positiever in de media. Het land versoepelde vorige maand zijn strenge visumregels, tekende in september een contract met Oostenrijk voor een rechtstreekse toeristentrein tussen beide landen, krijgt voortdurende Europese delegaties over de vloer en president Rouhani komt als eerste Iraanse president in tien jaar op bezoek in Europa. Zaterdag en zondag zal hij in Italië president Matarella, premier Renzi en de paus ontmoeten en maandag ontvangt president Hollande hem in Frankrijk, naar verluidt mét rode wijn en zonder halal-vlees op het menu.

Ondanks de verbeterende politieke en economische relaties met het buitenland, gaat de mensenrechtensituatie er in Iran echter op achteruit, dat stelt Ahmed Shaheed, Speciale Rapporteur van de VN over Iran. Iran heeft het hoogste aantal executies per hoofd van de bevolking ter wereld en bereikte dit jaar het hoogste aantal executies in de laatste vijfentwintig jaar.

Volgens de laatste cijfers van Amnesty vonden tussen het begin van het jaar en dertien oktober al 873 executies plaats. Dat komt neer op drie executies per dag. De Abdorrahman Boroumand stichting die rond mensenrechten in Iran werkt, spreekt zelfs van 917 executies dit jaar op vier november. Naar alle waarschijnlijkheid zal Iran tegen de jaarwisseling meer dan 1000 executies uitgevoerd hebben. Het exacte aantal is moeilijk te bepalen omdat het regime niet alle executies officieel bekendmaakt.

Heeft de immer glimlachende Rouhani twee gezichten?

Voor journalisten, activisten en vakbonden zag het er nooit rooskleurig uit, maar ook zij worden nog strenger aangepakt dan tevoren volgens de VN. In september van dit jaar kwam Shahrok Zamani, bestuurslid van een vakbond in Teheran, in verdachte omstandigheden om in de gevangenis.

Het hoge aantal executies en de strenge aanpak van pers en activisten kan de indruk wekken at de immer glimlachende Rouhani twee gezichten heeft en een goed pr-beleid voert met een discours over meer vrijheden en respect voor mensenrechten, zonder de intentie dit waar te maken. De realiteit is dat een Iraanse president veeleer adminstratieve dan uitvoerende macht heeft.

De ayatollah en de Raad der Hoeders kunnen hun veto laten gelden voor elke beslissing van het parlement.

Op het eerste zicht kan je denken dat Iran een democratisch kiessysteem heeft: het parlement en de president worden namelijk verkozen door het volk, maar het Iraanse politieke systeem is een complexe wisselwerking tussen democratische en autoritaire elementen. Ayatollah Khamenei is de Opperste Leider van het land en de president is zijn adviseur. Elke president drukt wel zijn stempel op het beleid, maar zijn invloed hangt sterk af van zijn band met de Opperste Leider. De regering bestaat voor een deel uit verkozenen en voor een deel uit mensen die op hun positie gezet worden zonder verkiezing.

Zelfs de verkozen kandidaten voor parlements- of presidentsverkiezingen moeten voor deelname aan verkiezingen goedgekeurd worden door de Raad der Hoeders, die bestaat uit zes geestelijken en zes shariarechters. De geestelijken worden rechtstreeks door de Opperste Leider aangesteld en de rechters worden verkozen door het parlement. Zowel de Raad der Hoeders als de Opperste Leider kunnen hun veto laten gelden voor elke beslissing van het parlement. De Opperste Leider heeft de controle over de strijdkrachten en het rechtssysteem.

Een machtsstrijd tussen conservatieve hardliners en de rest van het parlement

De gematigde Rouhani kon deelnemen aan de presidentsverkiezingen in 2013 omdat hij de goedkeuring van ayatollah Khamenei en de Raad der Hoeders genoot. Ahmadinejad had met zijn harde retoriek het land, dat in een wurggreep gehouden werd door de economische sancties, verder geïsoleerd en economisch achteruit gebracht. Economische sancties, gigantische inflatie en dalende olieprijzen waren nefast voor de Iraanse economie. De situatie was niet langer houdbaar en dus was Rouhani de juiste man op het juiste moment om met een nucleaire deal de economie weer op te krikken.

Dat de oppositie hardhandiger aangepakt wordt en het aantal executies stijgt, is het resultaat van de machtsstrijd tussen de conservatieve hardliners in het parlement en de andere parlementsleden die bestaan uit hervormingsgezinden, gematigden en gematigdere conservatieven. ‘Het is een bekend scenario dat vergelijkbaar is met de politieke situatie onder de hervormingsgezinde president Khatami die het land leidde tussen 1997 en 2005’, zegt Bijan Baharan van de internationale mensenrechtenfederatie FIDH in een gesprek met MO* over de politieke situatie in Iran.

‘Onder Khatami floreerden kranten zonder al te veel censuur en ook in de kunsten en publieke ruimte was er een pak meer vrijheid. Tegelijkertijd arresteerden de veiligheidsdiensten veel journalisten en was er een kat-en-muisspel tussen de veiligheidsdiensten en de kranten, die nu eens gesloten werden en dan weer onder andere namen heropenden’, vertelt Bijan Baharan.

Onder Rouhani zien we gelijkaardige dingen gebeuren. Bepaalde sectoren in de kunsten krijgen meer ademruimte, zo zijn modeshows sinds kort toegelaten in Iran.  Burgerorganisaties zijn zwak, maar bestaan wel en proberen met kleine stapjes verandering te krijgen en hoewel veel journalisten gearresteerd worden, zijn de grenzen aan wat ze mogen schrijven verruimd.

De machtige hardliners vrezen dat ze hun macht zullen verliezen.

Telkens er een hervormingsgezinde of gematigde president aan de macht komt, willen de hardliners in de regering tonen wie de plak zwaait en zorgen dat mensen niet gaan denken dat ze kunnen doen en zeggen wat ze willen. Rouhani en andere gematigden, gematigd conservatieven en hervormingsgezinden in de regering zijn zich zeer goed bewust van de problemen in de Iraanse maatschappij en willen een versoepeling, waarbij burgers zich meer kunnen uiten en vrijheden krijgen.

Zij worden echter tegengewerkt door de machtige hardliners die vrezen dat ze hun macht zullen verliezen als burgers zich tegen hen organiseren. Als deze hardliners opnieuw de bovenhand krijgen in de regering en het Iraanse volk meer onder druk komt te staan, kan dat uitmonden in een nieuwe crisis zoals met de enorme straatprotesten in 2009. Bij zo’n crisis riskeert het regime ook omvergeworpen te worden.

De komst van de Britse vos

Aangezien de conservatieve hardliners de controle uitoefenen over sterke instituties zoals het rechtssysteem en de veiligheids- en inlichtingendiensten, kunnen zij buiten de president om opereren en krijg je een tegenstelling tussen de retoriek van de president en het beleid van het regime.

Begin deze maand uitte Rouhani voor het eerst rechtstreeks kritiek op de veiligheidsdiensten en het rechtssysteem nadat verschillende hervormingsgezinde journalisten gearresteerd werden. Volgens de grondwet mag Rouhani deze instituties officieel om uitleg vragen over hun handelen, maar dat heeft hij tot nog toe nagelaten. Hij doet dus niet alles wat in zijn macht ligt.

Ayatollah Khamenei waarschuwt voortdurend voor het gevaar van westerse invloed en maakt duidelijk dat Iran geen duimbreed zal toegeven.

Ook over de opening naar het Westen geeft Iran dubbele signalen. Sinds de nucleaire deal rond is, waarschuwt ayatollah Khamenei voortdurend voor het gevaar van westerse invloed en maakt hij duidelijk dat Iran geen duimbreed zal toegeven over kwesties die buiten het nucleaire akkoord vallen. Hij bekritiseert ook steeds vaker president Rouhani en buitenlandminister Javad Zarif, zonder hun namen rechtstreeks te vermelden. Zo heeft hij het bijvoorbeeld over ‘de naïeve voorstanders van gesprekken met de VS’.

Terwijl Rouhani en Zarif voortdurend laten blijken dat westerse landen welkom zijn en zaken kunnen doen in Iran, verschijnt er ook steeds meer anti-Britse en anti-Amerikaanse propaganda in het straatbeeld. Langs de baan in Teheran prijkt een gigantische affiche van Amerikaanse soldaten die hun vlag planten op een heuvel van vermoorde moslims. Deze zomer dook in Teheran ook al een billboard op van een vos met een Britse vlag op zijn hemd die de hand reikt. ‘De boosaardige Britse regering haat Iran en is een van de klassieke historische vijanden van Iran’, luidt de tekst op de affiche.

Met de komende parlementsverkiezingen in 2016 hoopt Rouhani meer hervormingsgezinde parlementsleden in de regering te krijgen, maar alles hangt natuurlijk af van de Opperste Leider en de Raad der Hoeders die de kandidaten voor de verkiezingen goedkeuren.

Zakendoen in Iran

Als Iran de aangehaalde relaties met het Westen wil uitbreiden, zal er politieke verandering moeten komen. Het Westen kan in de toekomst druk zetten voor een verbetering van de mensenrechten in ruil voor bredere economische en politieke relaties. De VS behouden veel meer beperkingen voor economische relaties met Iran dan de EU. De EU toont zich momenteel ook zo enthousiast om zaken te doen in Iran dat het regime zich weinig genoodzaakt ziet om de mensenrechtensituatie te verbeteren.

De economische betrekkingen zullen voorlopig voornamelijk beperkt blijven tot export naar Iran.

Toch zullen er zich niet onmiddellijk buitenlandse bedrijven in Iran gaan vestigen. De economische betrekkingen zullen voorlopig voornamelijk beperkt blijven tot export naar Iran. Een groot deel van de Iraanse economie is namelijk in handen van de Revolutionaire Garde, een militaire groepering die toeziet op het naleven van de regels van de islamitische revolutie. Net als het gewone leger staan zij onder het rechtstreekse gezag van de ayatollah, die ook niet zonder de steun van deze machtige gewapende groep kan.

De Revolutionaire Garde deed het goed onder de sancties omdat zij het monopolie kreeg over een groot deel van de economie en zich verrijkte met import en export en smokkel. De meeste waarnemers zijn van mening dat zij met een opening van de economie verlies zullen lijden.

‘De sancties tegen de Revolutionaire Garde zijn nog steeds van kracht, dus westerse bedrijven kunnen het zich niet veroorloven met hen geaffilieerd te zijn. Volgens deze waarnemers zullen westerse bedrijven dus wachten om rechtstreeks te investeren tot er een duidelijk kader is, waarbinnen men zekerheid heeft met wie men zaken doet’, zegt professor Ali Ansari van de Saint Andrews-universiteit in Schotland. Daarmee sluit hij zich aan bij verschillende waarnemers die van mening zijn dat westerse bedrijven zullen wachten om rechtstreeks te investeren tot er een duidelijk kader is, waarbinnen men zekerheid heeft met wie men zaken doet.

Andere waarnemers zijn van mening dat zij nog rijker en machtiger zullen worden omdat het zeer moeilijk te achterhalen is wie echt achter een bepaalde organisatie zit. Volgens deze visie zou zakendoen met de Revolutionaire Garde dus onvermijdelijk zijn.