Sex and the Vatican City

De kaarten liggen op tafel en de messen zijn gewet. De bisschoppensynode over De pastorale uitdagingen voor het gezin in de context van de evangelisatie wordt geen louter rituele uitwisseling van theologische argumenten die bedoeld zijn om alles wat is op zijn plaats te laten en alles wat verandert buiten de deur te houden.

De “brief” – in feite een paper van 23 bladzijden – die de Antwerpse bisschop Bonny begin september publiceerde als voorbereiding op de bisschoppensynode maakte heel duidelijk dat de oproep van de huidige paus tot reflectie over gezin en seksuele moraal door een aantal verantwoordelijken in Europa heel ernstig genomen werd. Hij toont ook dat zij verwachten dat er een echt debat zal plaatsvinden wanneer de kerkleiders elkaar vanaf 5 oktober treffen in Vaticaanstad voor de eerste sessie van de synode.

Zijn positie stemt grotendeels overeen met die van de Duitse kardinaal Walter Kasper, die door Franciscus gevraagd werd de openingstoespraak van de synode te houden, en die zijn positie uitgebreid neerschreef in The Gospel of the Family, een boek dat begin 2014 verscheen.

5 conservatieve kardinalen pleiten zonder meer de doctrinaire status-quo voor de benadering van gezin en seksuele moraal

Intussen kondigden vijf uiterst conservatieve kardinalen een boek aan dat nog voor de synode zal verschijnen, en waarin ze zonder meer de doctrinaire status-quo voor de benadering van gezin en seksuele moraal bepleiten.

‘De verwachting voor de synode is niet dat ze meteen zal uitmonden in een fundamentele herformulering van de kerkelijke leer’, zegt Thomas Knieps, die aan de theologische faculteit van de KU Leuven huwelijks- en gezinsmoraal doceert. ‘De echte hoop is dat de synode de verschillen die binnen de kerk over dit onderwerp bestaan open en bloot op tafel legt, en dat de bisschoppen bereid zullen zijn hierover een eerlijk gesprek met elkaar aan te gaan.’

Als dat gebeurt, dan knoopt de kerkelijke leiding opnieuw aan bij de aanpak die in het begin van de jaren zestig, tijdens het Tweede Vaticaans Concilie, ontstond. In 1968 werd die “collegiale” traditie alweer overboord gegooid om terug te keren naar de eerder autoritaire aanpak waarin het primaatschap van de paus elke discussie beslechtte en zelfs overbodig maakte.

Over de inhoud en het belang van de binnenkerkelijke discussie zodadelijk meer. Maar waarom is het hele debat eigenlijk van belang voor iedereen die zich niét van verre of dichtbij met de Rooms-Katholieke Kerk (RKK) identificeert?

Kerk, staat en diplomatiek offensief

De RKK draagt haar visie op seksualiteit en gezin niet alleen uit naar de honderden miljoenen gedoopte katholieken, maar probeert die visie ook actief te promoten binnen de internationale gemeenschap. Dat doet ze door de inzet van een uitgebreid netwerk van diplomatieke vertegenwoordigingen, waarvan het kantoor bij de Verenigde Naties in New York wellicht het belangrijkste is.

De RKK is de enige religie die de positie van permanent waarnemer met spreekrecht heeft bij de Verenigde Naties. Het is een vaag omschreven positie, die de Kerk alleen met de Palestijnse vertegenwoordiging deelt. De basis van die positie is dat het Vaticaan niet alleen het centrum is van een wereldreligie, maar als Vaticaanstad ook een statelijke status heeft sinds het Verdrag van Lateranen in 1929, gesloten tussen kardinaal Pietro Gasparri en Benito Mussolini.

Vaticaanstad telt zo’n 600 inwoners en heeft 178 diplomtieke vertegenwoordigingen in de wereld

Die “staat” telt een kleine 600 inwoners, die allemaal een andere nationaliteit hebben. Het is veelbetekenend dat er geen woord bestaat om inwoners van Vaticaanstad aan te duiden. Toch heeft deze staat diplomatieke vertegenwoordigers in 178 landen. Die vertegenwoordigingen worden aangeduid als “de Heilige Stoel”, wat meteen duidelijk maakt dat de diplomaten niet alleen Vaticaanstad vertegenwoordigen, maar ook de Kerk als religie.

Binnen de Verenigde Naties komt de Heilige Stoel altijd actief tussen als het thema bevolking op de agenda staat. Marleen Temmerman verwoordde het in het zaterdaginterview diplomatisch als: ‘Het feit dat de Heilige Stoel overal aanwezig is en vaak het woord neemt, mag toch niet onderschat worden.’

Tijdens de cruciale VN-onferentie over Bevolking en Ontwikkeling die in 1994 in Caïro plaatsvond, zorgden de interventies van de Heilige Stoel voor dagenlange vertraging, onder andere omdat de Kerk weigerde te aanvaarden dat abortus opgenomen werd in de definitie van reproductieve gezondheid.

De openingstoespraak die toen door aartsbisschop Martino gegeven werd, toont goed op welke gronden de Kerk haar verzet tegen reproductieve rechten baseert. Martino benadrukte op de eerste plaats het belang van investeringen in onderwijs en gezondheidszorg voor vrouwen. Vervolgens zette hij zich af tegen opgelegde geboortebeperking, zoals sterilisatiecampagnes, en tegen het recht op abortus.

Een vergelijkbaar discours treffen we aan in recentere teksten, bijvoorbeeld de toespraak die de Heilige Stoel hield in maart 2013, over de eliminatie en preventie van alle vormen van geweld tegen vrouwen en meisjes, onder de Economische en Sociale Raad van de VN.

De delegatie sprak over de ‘urgente nood om de authentieke waardigheid en waarde van alle vrouwen en meisjes te erkennen, met name van hen die behoren tot de armsten der armen, de ongeletterden, de uitgeslotenen, de verlatenen, de bejaarden, de migranten en vluchtelingen, de kastelozen en paria’s.’

Maar in het kader van de toespraak was het enige concrete voorbeeld van geweld waarvoor de Heilige Stoel uitdrukkelijk aandacht vroeg, abortus. Dat werd voorgesteld als het resultaat van ‘versmallende ideologieën die een visie op het menselijk lichaam en zijn seksuele beschikbaarheid vooropstellen die de waardigheid van vrouwen ernstig bedreigen.’

De Heilige Stoel verzette zich dan ook tegen ‘het vooropstellen van “rechten” die een nederlaag inhouden voor het menselijk leven en de waardigheid van vrouwen, terwijl ze de meest dringende rechten van de rechtelozen in de samenleving negeren.’

Anti-koloniaal discours

Met zijn dubbele benadering – verzet tegen de notie reproductieve rechten op basis van een uitdrukkelijke verdediging van de sociaal-economische rechten en waardigheid van de meest kwetsbare vrouwen – positioneert de Kerk zich aan de kant van heel wat regimes en analisten uit het Zuiden, die de pleidooien voor abortus, het recht op seksuele keuzes voor individuen, en gelijke rechten voor holebi’s zien als westerse pogingen om de bevolking in het Zuiden te controleren door zijn eigen moraal op te leggen aan de rest van de wereld.

In 1994 probeerde het Vaticaan met zijn verzet tegen het ‘culturele imperialisme van het individualistische Westen’ tot een actieve alliantie te komen met conservatieve islamitische regimes, inclusief de “schurkenstaten” Iran en Libië, die in de voorbereiding van de conferentie in Caïro bezoek kregen van speciale gezanten. De meeste islamitische staten lieten het echter afweten op de conferentie, zodat de 17-koppige diplomatieke delegatie van het Vaticaan zelf het verzet moest aanvoeren tegen passages in de voorbereidende tekst die onder andere pleitten voor ‘toegang voor vrouwen tot veilige, effectieve, betaalbare en aanvaardbare methodes van vruchtbaarheidsregulering volgens hun eigen keuze’.

De Kerk werd de objectieve bondgenoot van conservatieve islamitische regimes, door evangelische kerken geïnspireerde Afrikaanse overheden en Republikeinse vertegenwoordigers van de VS.

In 1999 blokkeerde het Vaticaan plannen voor het bezorgen van “noodcontraceptieven” aan vrouwen die in Kosovo het slachtoffer werden van verkrachtingen. En doorheen de jaren was de Heilige Stoel heel actief om te voorkomen dat de VN de hiv/aids epidemie zouden bestrijden met onder andere condooms of met al te veel seksuele opvoeding voor jongeren.

Die inspanningen – waarin de Kerk de objectieve bondgenoot werd van conservatieve islamitische regimes, door evangelische kerken geïnspireerde Afrikaanse overheden en Republikeinse vertegenwoordigers van de VS –

waren niet zo succesvol, maar zorgden wel voor vertragingen en beperkingen. ‘De rol die de Katholieke Kerk gespeeld heeft als rem op aids-voorlichting in Afrika, roept vragen op over haar morele recht op een hoge status bij de Verenigde Naties’, stelde Bene Madunagu, voorzitster van de Nigeriaanse ngo Girls Power Initiative.

Eenheid in verscheidenheid?

Indien de synode al leidt tot een minder doctrinaire houding van het Vaticaan in zijn internationale diplomatie, dan zal dat zeker niet zijn omdat ze op de meest controversiële punten van positie zal veranderen.

De onaantastbaarheid van het leven vanaf het moment van de conceptie, en dus een onwrikbaar verzet tegen een ingreep als abortus of het toelaten van noodanticonceptie zoals de morning-after pil, zullen zeker niet ter discussie staan. Een meer tolerante houding tegenover artificiële voorbehoedmiddelen is niet uitgesloten.

Afgaande op de standpunten van de conservatieve rechterzijde, zal de echte controverse zich concentreren op punten die voor buitenstaanders eerder triviaal overkomen. Met name de deelname van mensen in een “onregelmatige huwelijkssituatie” aan sacramenten belooft een strijdpunt te worden. In de West-Europese praktijk is het al bijna ondenkbaar geworden dat de Kerk iedereen die uit de echt gescheiden is of samenwoont, uitsluit van deelname aan de sacramenten.

Mgr. Bonny van Antwerpen haalt die situaties aan als uitgangspunt van zijn pleidooi om niet alleen die omgang met de realiteit als legitiem te beschouwen, maar ook om ze te gebruiken als vertrekpunt om over de doctrine zelf na te denken.

‘De leer van de Kerk over huwelijk en gezien’, zegt Bonny, kan onmogelijk gevonden worden ‘door te verwijzen naar slechts één tijd, één paus, één leerschool van moraaltheologie, één taalgroep, één vriendenkring, één kerkpolitiek’. Zijn pleidooi voor meer pluralisme binnen de universele benadering van de katholieke kerk zou kunnen resulteren in een meer bescheiden opstelling van de Vaticaanse diplomatie.

De erkenning van uiteenlopende ervaringen en inzichten binnen de universele Kerk betekent anderzijds niet noodzakelijk meer impact voor de West-Europese positie. Het numerieke overwicht binnen de Kerk is immers allang verschoven richting Latijns-Amerika en Afrika. En dat gegeven wordt door de conservatieve krachten gebruikt om hun standpunten over homoseksualiteit, vruchtbaarheid en de positie van vrouwen te versterken.

30 procent van de West-Afrikaanse katholieken vindt polygamie een effectief antwoord op situaties waarin koppels onvruchtbaar blijken te zijn.

In een opinie-onderzoek in West-Afrika, ter voorbereiding van de synode, antwoordden alle 1350 (katholieke) respondenten dat ze tegenstander zijn van homokoppels omdat ze ingaan tegen christelijke en Afrikaanse waarden. Anderzijds stelt dertig procent van de respondenten in dit onderzoek polygamie voor als een effectief antwoord op situaties waarin koppels onvruchtbaar blijken te zijn.

Dat strookt dan weer helemaal niet met de officiële doctrine van het huwelijk als de exclusieve en onverbreekbare, op procreatie en liefde gerichte unie van man en vrouw. De West-Afrikaanse respondenten waren het overigens ook eens met de stelling dat het huwelijk eerder een verbond is tussen twee of meer families, dan tussen twee individuen.

Ook in een katholiek land als Mexico blijkt de praktijk in toenemende mate af te wijken van de norm. De voorbije twintig jaar verdubbelde bijvoorbeeld het aantal samenwonenden van 7,4 tot 14 procent van de gezinnen. In de Verenigde Staten blijkt uit onderzoek dat meer dan de helft van katholieken positief staat tegenover homohuwelijken, minstens 75 procent akkoord is met kunstmatige geboortebeperking en evenveel procent scheiding in bepaalde gevallen aanvaardt.

In een analyse van de voorbereiding op de synode in Azië (in Intams Review, zomer 2014), noteert Wendy Louis dat de Indiase bisschoppen de vragen die vanuit Rome kwamen al te zeer op Europa gericht vonden, met te weinig aandacht voor uitdagingen, zoals interreligieuze huwelijken, waarmee zij moeten afrekenen. In Singapore volgt de meerderheid van de gelovigen zijn eigen geweten in plaats van de kerkelijke leer, schrijft Louis, ook al is de stadsstaat overwegend conservatief.

Om tot verruimde en veranderde standpunten te komen over al deze morele normen en waarden, moet er binnen de Kerk ook overeenstemming komen over de bron van de doctrine. Is het de paus – en dus in grote mate de machtige Romeinse curie – die de knopen doorhakt, of ligt het uiteindelijke leergezag bij de plaatselijke bisschoppen die via overleg tot keuzes komen? En zijn de normen historisch, zoals de Antwerpse bisschop Bonny en kardinaal Kasper stellen, of zijn ze door God zelf vastgelegd in een onveranderlijke natuurwet, zoals de conservatieve stemmen geloven?

Niet langer opgesloten in eigen zekerheden

‘Ik verkies een gehavende Kerk, gekneusd en vuil omdat ze de straat is opgegaan, eerder dan een Kerk die ziek is omdat ze in zichzelf zit opgesloten, gehecht aan het comfort van haar eigen zekerheden…’ (Paus Franciscus)

‘Ik verkies een gehavende Kerk, gekneusd en vuil omdat ze de straat is opgegaan, veeleer dan een Kerk die ziek is omdat ze in zichzelf zit opgesloten, gehecht aan het comfort van haar eigen zekerheden… Meer dan de vrees ons te vergissen, hoop ik dat we bezield blijven door de vrees opgesloten te zitten in structuren die ons een valse bescherming geven, in normen die ons tot onverbiddelijke rechters maken, in gewoontes waarin we ons comfortabel voelen…’, schrijft paus Franciscus in zijn recente encycliek Evangelii Gaudium. Bisschop Bonny citeert ze instemmend in zijn schrijven.

Volgens Thomas Knieps-Port le Roi van de KU Leuven gaat de synode dan ook wezenlijk over een nieuwe omgang van de Kerk met de wereld, waarbij het eigen Grote Gelijk minder belangrijk wordt dan het engagement met de zwakke en kwetsbare medemens. ‘De paus zoekt een manier om veel meer nabijheid te creëren bij de reële zorgen, noden en vreugdes van mensen vandaag. Daarom wil hij in oktober minder discussie over doctrine dan over pastoraal.’

Het is allesbehalve zeker of hij daarin zal slagen. In een achtergrondgesprek met een kardinaal en een aartsbisschop over de synode bleek de onzekerheid over procedure, bedoeling en uitkomst van deze synode groot. Nog minder zeker is het dat de synode tot een ander diplomatiek optreden van de Heilige Stoel zal leiden. Maar uitgesloten is dat ook niet.