Wie in Spanje tweet, riskeert gevangenisstraf

Onder het voorwendsel van nationale veiligheid zouden journalisten, muzikanten, en sociale media-gebruikers in Spanje aangehouden kunnen worden voor de “verheerlijking” van terrorisme en het “vernederen” van slachtoffers van terrorisme. Terecht afbakenen of onterecht beteugelen van de vrijheid van meningsuiting?

Het rapport van Amnesty International “Tweet… Als je durft” is resoluut: ‘De vrijheid van meningsuiting in Spanje ligt onder vuur.’ Journalisten, sociale media-gebruikers, advocaten en muzikanten vormen volgens Amnesty International het doelwit van de Spaanse anti-terrorismewetgeving.

Esteban Beltran, directeur van Amnesty International: ‘Rappers achter de tralies gooien voor hun songteksten en politieke satire bij wet verbieden: het illustreert hoe eng de grenzen in Spanje geworden zijn van wat online aanvaardbaar is.’

‘Verheerlijken van terrorisme’

Het artikel 578 van het Spaanse Strafwetboek stelt dat al wie zich schuldig maakt aan de ‘verheerlijking van terrorisme’ en het ‘vernederen van slachtoffers van terrorisme’ vervolging riskeert.

Artikel 578 is één van de tien artikels die samen de kern van de Spaanse anti-terrorismewetgeving uitmaken. Officieel draagt deze wet bij aan het onderhouden van de nationale veiligheid en de internationale strijd tegen terrorisme.

Het artikel vond reeds ingang in 1995, maar werd door de Spaanse parlement herzien in 2015. Het is voornamelijk sinds deze herziening dat het aantal vervolgingen onder dit artikel toenamen. Beklaagden riskeren een boete, verbanning uit de publieke sector, en zelfs gevangenisstraffen tot drie jaar.

De Spaanse overheid viseert online dissidente stemmen, van controversiële songteksten tot satirische moppen.

Nog in 2015 herzag het parlement de wet inzake de bescherming van de openbare veiligheid, algemeen bekend als de “knevelwet” (ley mordaza). Dit amendement voorziet nieuwe beperkingen op protesten en administratieve boetes voor zij die deelnemen aan publieke bijeenkomsten.

Deze wetten werden gestemd in de nasleep van de financiële crisis van 2008, waarin bezuinigingsmaatregelen werden beantwoord met nieuwe sociale bewegingen en golven van protest. De terroristische aanslagen in Parijs in november 2015 vormden een extra stimulans om werk te maken van een verstrenging van het Spaanse anti-terrorismebeleid.

Beide wetten gaven in Spanje aanleiding tot de aanhouding van journalisten, rappers, muzikanten, rechters en gebruikers van sociale media. De Spaanse overheid viseert online dissidente stemmen, van controversiële songteksten tot satirische moppen.

Sinds 2011 werden er reeds 119 mensen aangehouden voor het overtreden van artikel 578, waarvan 66 in 2016 en 2017.

Vettige moppen en satirische rapteksten

Arkaitz Terrón, advocaat en beklaagde onder artikel 578: ‘Ik denk niet dat het per toeval is dat vele van de mensen die vervolgd werden in de nasleep van Operatie Spin hetzelfde politieke profiel delen: ze zijn pro onafhankelijkheid, anarchistisch of communistisch.’

Terrón is een Baskische advocaat die vervolgd werd voor negen tweets. Eéntje daarvan de spot dreef met Admiral Luis Carrero Blanco, een eerste minister onder Franco, die in 1973 vermoord werd door ETA. Hij werd uiteindelijk in januari vrijgesproken.

Opmerkelijk is het geval van Cassandra Vera, een 22-jarige studente. In 2016 werd zij gearresteerd op voet van enkele moppen en memes die ze op twitter had gedeeld over diezelfde Carrero Blanco. Vele mensen waren bezorgd om de aanhouding, waaronder ook Lucía Carrero Blanco, nichtje van.

‘Ik ben bang voor een samenleving waarin vrijheid van expressie, hoe betreurenswaardig ook, tot een gevangenisstraf kan leiden.’

In een brief, die werd opgenomen in Cassandra’s strafrechtelijke verdediging, uitte ze haar bezorgdheid: ‘Ik ben bang voor een samenleving waarin vrijheid van expressie, hoe betreurenswaardig ook, tot een gevangenisstraf kan leiden.’

De brief werd door het Nationaal Hof als irrelevant geklasseerd. Begin maart 2018 werd Cassandra uiteindelijk vrijgesproken na beroep bij het Hooggerechtshof. Wel verloor ze haar publieke beurs die haar universiteitskosten dekten.

Niet alleen sociale mediagebruikers vallen ten prooi aan artikel 578. Twaalf rappers van het collectief La Insurgencia werden door het Nationaal Hof veroordeeld tot twee jaar en één dag celstraf, negen jaar diskwalificering van de publieke sector en een boete.

La Insurgencia wil een platform bieden voor muzikanten om over politieke thema’s te praten. Volgens de Spaanse autoriteiten zouden de rapteksten echter de gewelddadige groepering GRAPO verheerlijken en zo aanzetten tot geweld.

Eén van de controversiële rapteksten van rapper Nyto Rukeli luidt als volgt: ‘We moeten vastberaden vechten, alleen de ideologische lijn van de Communistische Partij kan ons redding brengen.’

En dan is er nog Alex García, een 23-jarige filmmaker, die wordt vervolgd omwille van zijn film Repressie: Een tweesnijdend zwaard. Hierin interviewt hij verschillende mensen die zelf werden vervolgd op beschuldiging van het verheerlijken van terrorisme. Hij riskeert twee jaar gevangenisstraf, negen jaar diskwalificatie uit de publieke sector en een fikse boete.

Draconische wet

Wat artikel 578 problematisch maakt, zijn de allesomvattende termen en vage bewoording. De verder niet gedefinieerde ‘verheerlijking van terrorisme door het publiek verspreiden van boodschappen op slogans’ zorgt ervoor dat de wet breed kan worden toegepast.

‘Het probleem ligt zowel bij de opstelling van de wet, als in de manier waarop die wet wordt toegepast,’ zegt Virginia Alvarez, onderzoekster bij Amnesty International Spanje. ‘De allesomvattende termen waaruit de wet bestaat, laten namelijk toe dat de wet veel te gepolitiseerd wordt geïmplementeerd,’ vult Laurens Hueting aan. Hueting is de coördinator van het Europees Programma van PEN International.

Hueting: ‘De allesomvattende termen waaruit de wet bestaat, laten namelijk toe dat de wet veel te gepolitiseerd wordt geïmplementeerd.’

In januari 2017 besliste het Spaanse Hooggerechtshof bovendien dat de aanwezigheid van intentie niet noodzakelijk is om op basis van artikel 578 veroordeeld te worden. Ook de ideeën, bedenkingen en gevoelens van de eigenlijke slachtoffers van terrorisme of hun verwanten, die het slachtoffer werden van online spot, worden niet in overweging genomen.

Ondanks de kadering van het artikel in de internationale strijd tegen terrorisme, heeft het meerendeel van de betwiste tweets, facebookposts of songteksten, volgens Alvarez betrekking op nationale gewelddadige groeperingen, zoals ETA en GRAPO.

Volgens Laurens Hueting is dit een globaal fenomeen. ‘Anti-terrorismewetgeving komt in internationale sferen tot stand, om een antwoord te bieden op een globaal probleem. Later sijpelt het door in de nationale wetgeving. Vaak zien we dat het na verloop van tijd enkel nog wordt gehanteerd om binnenlandse problemen aan te pakken.’

De Spaanse anti-terrorismewetgeving voldoet ook niet aan het internationaal wettelijk kader. De vrijheid van meningsuiting kan namelijk enkel geschonden worden indien strikt noodzakelijk en in proportie met het rechtmatige doeleinde, zoals nationale veiligheid. Zowel ETA als GRAPO vormen echter niet langer een bedreiging voor de nationale veiligheid, aangezien ze beide reeds enkele jaren inactief zijn. Hierdoor vervalt ‘nationale veiligheid’ als rechtmatig legitimering.

Klimaat van zelfcensuur

Mensen die veroordeeld worden onder het artikel 578 riskeren uitsluiting uit de publieke sector en maatschappelijke stigmatisering. ‘Elke individuele case is natuurlijk een probleem voor het individu,’ zegt Hueting, ‘maar het neemt veel grotere proporties aan, het zijn geen geïsoleerde gevallen meer.’

J.C.V. werd veroordeeld tot één jaar cel en zeven jaar diskwalificering voor de publieke sector op basis van dertien tweets. Hierin zou hij enkel gewelddadige groeperingen, zoals ETA en GRAPO, geprezen hebben. ’Ik denk niet dat het de bedoeling is om mensen individueel te viseren. De opzet is om een klimaat van zelfcensuur te creëren onder de bevolking.’

J.C.V.: ‘De opzet is om een klimaat van zelfcensuur te creëren onder de bevolking.’

‘Mensen die werden veroordeeld letten namelijk nadien meer op wat ze zullen publiceren, uit vrees opnieuw vervolgd te worden,’ zegt Virginia Alvarez. ‘Op lange termijn zal de gehele bevolking zichzelf beginnen censureren uit angst.’

Niet alleen heeft de wet invloed op wat mensen al dan niet op sociale media delen, ook de artistieke vrijheid, en de onafhankelijke en kritische journalistiek worden hierdoor bedreigd en beknot.

Deze beknotting zorgt volgens Laurens Hueting voor een verschraling van de diversiteit van meningen en heeft een remmend effect op de vrijheid van meningsuiting. Alternatieve politieke meningsuitingen zijn essentieel voor een onderbouwd en dynamisch publiek debat, aangezien ze de status quo uitdagen en in vraag stellen.

Op lange termijn kan dit leiden tot een ondermijning van de democratie, de verarming van het maatschappelijk middenveld, en de verwaarlozing van fundamentele mensenrechten. Alvarez: ‘Eigenlijk maakt het niet uit hoeveel mensen er aangehouden worden. Het artikel op zich, ook als het slechts zelden geïmplementeerd zou worden, schendt de fundamentele rechten van de mens.’

Ode aan de tweet

Amnesty International eist van de Spaanse autoriteiten de verwijdering van het artikel 578 uit het Strafwetboek. Anti-terrrorismewetgeving zou volgens Amnesty International enkel uitspraken mogen veroordelen die met opzet aanzetten tot het plegen van terroristische daden, en wanneer een duidelijke oorzakelijke link vastgesteld kan worden tussen de uitspraak en de daad. ‘Dit komt al aan bod in artikel 579, waardoor artikel 578 eigenlijk overbodig wordt,’ zegt Alvarez.

Enkel een uitspraak van het Europees Hof van de Rechten van de Mens in Straatsburg kan het Spaanse parlement verplichten aan de wet te verzaken.

Hueting: ‘De vrijheid van meningsuiting is essentieel, maar niet absoluut. Ook het prediken van haat en het aanzetten tot andere vormen van geweld zijn strafbare feiten. Dit is een terechte beperking van het fundamentele mensenrecht. Maar verder hoort die beteugeling niet te gaan.’

PEN International wijst op het belang van de druk van internationale mensenrechtenorganisaties, zoals Amnesty International op de Spaanse overheid. Het rapport “Tweet… Als je durft” is een belangrijke stap.

Virginia Alvarez liet weten dat de Openbare Aanklager in Spanje de politie reeds heeft opgeroepen het aantal vervolgingen te beperken.

Al denkt Laurens Hueting dat er pas echt iets zal veranderen als een aangeklaagde onder artikel 578 na het uitputten van alle nationale rechtsmiddelen in beroep zal gaan bij internationale instanties. Enkel een uitspraak van het Europees Hof van de Rechten van de Mens in Straatsburg kan het Spaanse parlement verplichten aan de wet te verzaken.

Tegen de stroom in

Volgens Hueting is de publieke opinie in Spanje verdeeld over de wet. Zeker in Catalonië is het een belangrijk thema in het publieke debat. Een deel van de bevolking wil koste wat kost de fundamentele vrijheid van meningsuiting beschermen. Anderen zijn van mening dat de strijd tegen terrorisme voorrang heeft op idealistische principes.

Alvarez: ‘De drie grootste partijen in het parlement zijn eerder conservatief zijn en zien geen graten in de wet.’

Ook het politieke landschap in Spanje is verdeeld over de kwestie. Cinta Arasa van PEN Catalonië: ‘De wet werd gedragen door de Volkspartij (Partido Popular) en de Socialistische Arbeiderspartij Partido Socialista Obrero Español). Andere partijen zoals Unidos Podemos, de Baskische en Catalaanse partijen zijn tegen het artikel.’

Voorlopig is het debat in het parlement nog niet geopend. ‘Dit komt omdat de drie grootste partijen in het parlement eerder conservatief zijn, en geen graten zien in de wet’, zegt Virginia Alvarez.

Cinta Arasa denkt wel dat steeds meer en meer mensen het gevoel hebben dat dergelijke wetten en inperkingen van de vrijheid van meningsuiting een terugkeer naar de tijden van Generaal Franco betekenen. Zo goed als elk segment van de bevolking wil dergelijke terugkeer vermijden. ‘Ik denk niet dat de wet nog lang zal standhouden.’

Zorgenkind Catalonië

Ook in Catalonië is er sprake van een verslechterd klimaat voor persvrijheid. Catalonië zit namelijk vol met politiek dissidente meningen die de Spaanse overheid liever kwijt dan rijk is.

Voornamelijk rond de periode van het referendum over de Catalaanse onafhankelijkheid begin oktober 2017, werd de vrijheid van meningsuiting in toenemende mate beperkt. Door PEN International werd een toegenomen gebruik van gebruik van geweld en intimidatie tegenover journalisten vastgesteld.

Judiciële maatregelen worden aangewend om de toenemende polarisatie in het democratische debat in Catalonië te dempen. Deze maatregelen zorgen op termijn voor een gebrek aan een balans van degelijke rapportering van beide zijden van het debat.

‘Maar artikel 578 heeft niet rechtsreeks iets te maken met de situatie in Catalonië. Ook wordt de wet op dezelfde manier en met dezelfde striktheid geïmplementeerd in Catalonië als in de rest van Europa,’ zegt Cinta Arasa van PEN Catalonië.

Plaag van onevenredige maatregelen in Europa

Volgens Amnesty International is er sprake van een bredere trend in Europa. Eda Seyhan, medewerker bij Amnesty International: ‘Spanje staat symbool voor een verontrustende trend in Europa, waarbij staten de vrije meningsuiting onnodig beperken onder het voorwendsel van nationale veiligheid en rechten afschaffen onder het mom ze te verdedigen.’

In de 14 EU-lidstaten die werden geanalyseerd, werden er wettelijke initiatieven genomen die niet in verhouding stonden tot de werkelijke schaal van het terreurprobleem.

Ook Virginia Alvarez schat het Europees klimaat van de vrijheid van mening niet al te positief in. ‘Het zijn onder andere de Europese richtlijnen die de anti-terrorismewetgeving in Spanje mogelijk maakten in 2015.’

Gelijkaardige wetten werden reeds in België en Nederland voorgesteld, maar verloren uiteindelijk het pleit. In Frankrijk werden volgens een rapport van Amnesty International uit 2017 al meer dan 350 burgers veroordeeld voor het uitdrukken van ‘apologie’ voor terrorisme.

Een eerder rapport van Amnesty International “Gevaarlijk onevenredig: de steeds groter wordende nationale veiligheidsstaat in Europa” uit 2017 gaf al aan dat in de 14 EU-lidstaten die werden geanalyseerd, er wettelijke initiatieven waren genomen die niet in verhouding stonden tot de werkelijke schaal van het terreurprobleem, zowel wat de inhoud betreft, als de manier waarop ze tot stand kwamen.

Angst voor radicale islam in België

Volgens Rachida Lamrabet gebeurt dergelijke regulering van de vrijheid van meningsuiting in België voorlopig voornamelijk door de bevolking zelf. ‘De angst voor de radicale islam zorgt ervoor dat alles wat ook maar iets met islam te maken heeft als uiterst verdacht wordt gezien.’

Lamrabet werd vorig jaar zelf slachtoffer van de angstige Belgische publieke opinie naar aanleiding van een artistiek project. In de kortfilm Deburkanization verdedigt ze het recht om een boerka te dragen. Uiteindelijk werd ze ook door haar werkgever Unia ontslagen, omdat die haar de verheerlijking van de goddelijke wet boven de burgerlijke wet verweet.

Zelf is Lamrabet echter niet van plan toe te geven aan de druk tot zelfcensuur. ‘Ik heb de hoogste prijs betaald voor mijn artistiek werk. Dit zal er mij niet van weerhouden in de toekomst gelijkaardige projecten te ondernemen. Eens je toegeeft aan de druk, dan wordt het pas gevaarlijk.’

Lamrabet: ‘De angst voor de radicale islam zorgt ervoor dat alles wat ook maar iets met islam te maken heeft als uiterst verdacht wordt gezien.’

Voorlopig is er volgens Lamrabet echter nog geen sprake van zelfcensuur op grote schaal in België. ‘Momenteel worden op sociale media alle remmen los gelaten. Ook berichten die haat en geweld prediken, zijn op alle sociale media te vinden, ondanks het feit dat ze in België bij wet verboden zijn.’

‘Al zijn vervolgingen sowieso niet de beste strategie,’ zegt Lamrabet. ‘Het is goed dat die wettelijke grenzen aan de vrijheid van meningsuiting er zijn. Maar wie haat- en geweldpredikers wil uitbannen, moet een manier vinden om de mentaliteit van de bevolking om te buigen, om op een andere toon met elkaar te praten.’

Het rapport van Amnesty International uit 2017 tikte ook België op de vingers. Bij de invoering van maatregelen was ook in België voorbijgegaan aan de normale parlementaire procedures. Ook voor de Belgische politie en inlichtingendiensten werd het mogelijk af te stappen van de normale procedures, en preventiever te werk te gaan.