“‘De vreedzame revolutie’
'Een wonder is geschied': zo spreekt de bekende Britse historicus Timothy Garton Ash over de val van de Muur, dertig jaar geleden. Een wonder, omdat voor het eerst in 200 jaar een revolutie niet gewelddadig was. En dankzij die revolutie is Europa meer dan ooit verenigd en vrij. Walter Zinzen telt de zegeningen van onze bijna 75 jaar durende vrede.
‘In 1989 werden muren afgebroken, nu worden nieuwe muren gebouwd.’
Dezer dagen vieren we het feest van de vrede. Een goede gelegenheid om nog eens onze zegeningen te tellen. Ons land, dat eeuwenlang het slagveld was van zowat alle Europese oorlogen — en dat waren er vele — heeft de langste periode zonder oorlog gekend uit zijn geschiedenis. In mei 2020 zal het precies 75 jaar aan een stuk vrede zijn in onze gewesten.
We doen nu of dat de gewoonste zaak ter wereld is, maar dat is het niet. Tot in 1989 woog op de wereld de dreiging dat de Koude Oorlog een hete zou worden, de inzet van kernwapens in begrepen. Die dreiging viel weg met de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989.
Het was het begin van het einde van de dictaturen in Oost-Europa, en van de hereniging van de twee Duitslanden: de communistische DDR (Duitse Democratische Republiek) en de kapitalistische West-Duitse Bondsrepubliek. Voor vele Duitsers kwam er pas toen echt een einde aan de Tweede Wereldoorlog.
West-Berlijn lag tijdens de Koude Oorlog als een “vrij” eiland midden in de DDR, gescheiden van Oost-Berlijn door de “Muur der Schande”. Nu werd Berlijn, Oost en West samen, opnieuw de hoofdstad van het onverdeelde vaderland. Vrede en voorspoed lagen voor een eeuwigheid in het verschiet. Geen wonder dat Berlijn de dertigste verjaardag van de val van de muur grootschalig herdacht.
Herdacht, niet vierde. Want hoewel de vrede dertig lange jaren nagenoeg standhield, was er toch ook veel teleurstelling.
Kerk als broeinest van protest
Niettemin lag de nadruk van de herdenking op het geweldloze karakter van de omwenteling van 1989. ‘Dertig jaar vreedzame revolutie’: onder die noemer werden alle activiteiten samen gevat.
Vele van die activiteiten hadden plaats in kerken. Niet verwonderlijk, want de (Lutheraanse) kerken speelden een grote rol in de vreedzame revolutie. In een paar van die kerken hebben we tijdens die gedenkwaardige week in Berlijn mee de val van de Muur herdacht.
De Bolshewistische Kulturkapelle was pas terug van een tournee door de Verenigde Staten. Met dat bolsjevisme viel het dus wel mee.
Het meest tot de verbeelding sprak de Zionskerk, sedert mensenheugenis een broeinest van vreedzaam burgerprotest. Daar speelde, houd u vast, de Bolshewistische Kulturkapelle Schwarz-Rot. Bolsjevistisch? Zo noemden zich toch de Russische communisten — strekking Lenin? En dat om de ineenstorting van het communisme te vieren?
Het bleek te gaan om een fanfare die drie jaar voor de val van de Muur was opgericht, en zichzelf een “verzetsfanfare” noemt. Ze was pas terug van een tournee door de Verenigde Staten. Met dat bolsjevisme viel het dus wel mee.
Duitse humor kan ik wel pruimen. En daar kregen we behoorlijke porties van. De Bolshewistische Kulturkapelle marcheerde de afgeladen volle kerk in onder het zingen van een loflied op de “socialistische revolutie”, waarmee ze iets heel anders bedoelde dan het socialisme van de DDR.
Tussen de muziekstukken door brachten allerlei lieden sarcastische teksten over zowel de oude DDR als de blijvende rivaliteit tussen Ossi’s en Wessi’s. Zo werd de Muur het gedenkteken van Stalin genoemd voor Rosa Luxemburg. (Rosa Luxemburg was een revolutionaire communiste, maar met veel kritiek op Stalins voorganger Lenin. Ze werd vermoord door keizerlijke troepen in 1919. Ze is nog steeds een icoon bij linkse Berlijners.)
Een wonder is geschied
Humor, maar van een heel andere aard, was er ook te beleven in de Berliner Dom, de lutheraanse kathedraal. Daar sprak Timothy Garton Ash de herdenkingsrede uit. De bekende Britse historicus en getuige van de vredelievende revolutie deed dat in een accentloos en schitterend Duits. De Dom is vele malen groter dan de Zionskerk, maar zat eveneens afgeladen vol.
De grapjes van Garton Ash gingen erin als zoete koek. Eén ervan ging over de Duitse televisie, die had omgeroepen dat de Muur open was op een ogenblik dat zulks nog helemaal niet het geval was, maar daarmee wel een volksmassa op de been bracht, die effectief de Muur deed vallen. Een geval van ‘fake news’ noemde hij het, met schitterende gevolgen.
Voor het overige was zijn rede uiteraard bloedernstig. De titel ervan luidde: ‘Een wonder is geschied: 1989 en de crisis in de wereld-na-de-Muur’. Een wonder, omdat voor het eerst in 200 jaar een revolutie niet gewelddadig was.
Ook het gevolg was volgens Garton Ash wonderbaarlijk: dankzij die revolutie is Europa meer dan ooit verenigd en vrij. Het Europa van vandaag is het beste Europa dat er ooit geweest is. Een wat naïeve voorstelling, zegt u, in deze tijden van euroscepticisme? Geenszins, want onze spreker nam tegelijk een ernstige crisis waar.
In 1989, zo zei hij, werden muren afgebroken, nu worden nieuwe muren gebouwd. Door Donald Trump in de Verenigde Staten, door Viktor Orban in Hongarije, door Netanyahu in het Midden-Oosten. Maar ook: tariefmuren en muren in de hoofden. Zeker, de populistische demagogen en xenofobe nationalisten ziet hij wel degelijk als een bedreiging. We moeten hen bestrijden, vreedzaam uiteraard, daar liet hij geen twijfel over bestaan. Maar we moeten vooral kritisch naar onszelf kijken.
De fouten van de liberale democratie
Vervolgens somde Garton Ash de fouten op die in de afgelopen dertig jaar door ons zijn gemaakt. En met ‘ons’ bedoelt hij de liberale democraten. Want die dachten dat de democratisering en liberalisering, die in 1989 in heel Europa waren ingezet, iets voor de eeuwigheid waren. Wie herinnert zich niet het vredesdividend dat de kosten voor bewapening moest vervangen, en het door Francis Fukuyuma voorspelde ‘einde van de geschiedenis’, waarmee hij de definitieve overwinning van de liberale democratie bedoelde?
Tweede fout: we hebben de liberalisering verengd tot het economische. Dat heeft ons in een grote crisis en recessie gestort, waaronder ook vele Europese landen geleden hebben. Die crisis heeft op haar beurt, zo echode Garton Ash Thomas Piketty na, tot een ongelijkheid geleid die we de laatste honderd jaar in Europa niet meer gekend hebben.
En dan kwam hij tot een bedenking die ik nog nooit eerder had gehoord: dat we exact dezelfde fout hebben gemaakt als de communisten. Als overtuigde materialisten dachten die immers dat de economische onderbouw allesbepalend was voor de samenleving. En uitgerekend deze gedachte heeft ook het beleid in de liberale democratieën bepaald.
Toen Bill Clinton uitriep: ‘It’s the economy stupid’ parafraseerde hij Karl Marx en ging hij, zo vindt Garton Ash toch, zwaar in de fout. De economie is niet allesbepalend, en om dat te bewijzen, keek de Brit naar de opkomst en het huidige succes van het extreem-rechtse en racistische AfD (Alternatief voor Duitsland), voornamelijk in de voormalige DDR.
Hij ging helemaal in tegen de opvatting dat extreem-rechts bloeit in een economische woestenij. Het gaat Oost-Duitsland economisch juist veel beter dan derig jaar geleden, zo meent Garton Ash. Hij verwees zelfs naar een onderzoek bij AfD-kiezers, waaruit bleek dat 80 procent van die kiezers aangaf het materieel goed tot zeer goed te hebben. Hun klacht was van een heel andere orde: ‘We voelen ons behandeld als tweederangsburgers.’
Hoog- en laagopgeleid
De échte kloof in onze samenleving is dus niet economisch, niet die tussen arm en rijk maar die tussen hoog- en laagopgeleiden, zo meent Garton Ash. Een stelling die bij ons jaren geleden al geponeerd werd door David Van Reybrouck.
Door de democratisering van het onderwijs hebben we iets gedaan wat niet de bedoeling was: onze samenlevingen in tweeën gehakt. De ene helft is hoogopgeleid, woont in steden, vindt immigratie, openheid, kosmopolitisme, multiculturalisme en globalisering goed. De andere helft, die geen hoger onderwijs heeft gehad, vindt dat allemaal maar niets, de globalisering, de liberalisering, de Europeanisering, de digitalisering.
‘Als we ons aan deze dagelijkse strijd voor de vrijheid wijden, dan zullen muren die nu gebouwd worden, morgen of toch zeker overmorgen weer vallen.’
Die laatste helft is getraumatiseerd en grijpt terug naar de oude vormen van identiteit en gemeenschapsgevoel. En nu citeer ik Garton Ash letterlijk: ‘Wij, liberale Internationalisten, hebben ons de afgelopen dertig jaar zeer bekommerd om de andere helft van de wereld, en dat was terecht en juist. Maar we hebben de andere helft van onze eigen samenlevingen verwaarloosd.’
Toch blijft onze Britse Duitslandkenner optimistisch. In tegenstelling tot het starre, niet hervormbare communisme is het liberalisme wel degelijk tot hervormingen in staat. Hij illustreert het met een citaat van Goethe: ‘Vrijheid verdient alleen degene die er dagelijks om strijden moet.’ En Garton Ash besluit: ‘Als we ons aan deze dagelijkse strijd voor de vrijheid wijden, dan ben ik ervan overtuigd dat de muren, die nu gebouwd worden, morgen of toch zeker overmorgen weer zullen vallen.’
Zijn lezing werd op een stormachtig applaus onthaald. Maar of iedereen het ermee eens is? Dat is wellicht voer voor geanimeerde gesprekken tijdens de kerstvakantie.