Gaat het dan nooit over?

Het ondenkbare is gebeurd: er is opnieuw oorlog in Europa. Het brengt bij MO*columnist Jan Mertens pijnlijke herinneringen naar boven, waarvan hij dacht ze het achter ons lagen. Maar er is een andere logica mogelijk. ‘Eén die ons met meer nederigheid en openheid naar onze plaats in de wereld kan doen kijken. Eén waarin leven binnen onze planetaire grenzen ook een dimensie is van vrede waartoe we worden uitgenodigd.’

Die ochtend sprong de radio op om half zeven. ‘Het is begonnen’, dat was de boodschap. De oorlog is begonnen.

Het is opvallend, hoe lichamelijk je op zo’n bericht reageert. Mijn eerste gevoel was niet angst, maar wel iets als het gewicht van de tijd. Plots was ik weer daar, voelde ik de jaren.

Toen ik jaren geleden niet zomaar een schuldsaldoverzekering kreeg omdat ik kanker had gehad, was het alsof die brief tegen mij zei: gij zult altijd toen zijn. Terwijl ik me afvroeg hoeveel ‘genezener’ ik nog kon zijn, terwijl ik eindelijk bezig was plannen te maken voor de toekomst, kwam iemand me via een nogal anonieme brief zeggen dat ‘een T3N1M0 steeds wordt geweigerd’. Dat ik eigenlijk alleen maar mocht verankerd of geketend blijven in het verleden.

Iets van dat gevoel kreeg ik nu ook. Die akelige man uit Moskou kwam me vertellen dat hij er wel eens persoonlijk voor zou zorgen dat ik alleen maar toen mocht zijn. Hij vond dat hij zich dat recht mocht toe-eigenen. Iets in die aard.

Controle

Ik vind het steeds schokkend en erg vermoeiend hoe snel mensen die eerste dag op letterlijk alle kanalen meteen klaar staan met een of andere “sluitende” analyse of duiding. Op één week tijd leek iedereen van virusspecialist omgeschoold tot Oekraïnespecialist, dacht ik heel even.

Het te snel willen duiden van iets is een heel menselijke vorm van zoeken naar controle, ongetwijfeld. Daardoor is ‘het’ een beetje weg, ligt ‘het’ al weer buiten je en kun je verder met wat je wilde doen. Je hoeft je niet te laten raken.

Het heeft iets obsceens, zo snel over het concrete lijden van concrete mensen heen beginnen roepen.

Het heeft iets obsceens, zo snel over het concrete lijden van concrete mensen heen beginnen roepen. Het lijkt me te getuigen van iets meer deemoed om altijd even te wachten met je grote woorden. Eerst even zwijgen. Eerst even alleen maar kijken. Eerst even je verwarring, angst en twijfel voelen. Niet de anderen ‘gebruiken’ om je eigen egoharnas op te poetsen.

Vanaf dag twee wil ik altijd analyses lezen, zoeken naar nuances, zoeken naar dingen die me in de war brengen, maar ook zoeken naar ethische lijnen in mijn hoofd om te begrijpen wat er gebeurt en te weten waar ik zou moeten gaan staan. En dan zie je dat ‘het’ niet zomaar buiten jezelf ligt of kan liggen. Je ziet ook dat sommige andere mensen in hun verlangen naar iets dat hen niet raakt wel erg gemakkelijk relativeren en daardoor in erg wankele ethische posities terechtkomen.

Al snel zagen we de voorbije dagen tegelijk ook dat oneindig veel mensen zich wel degelijk heel erg geraakt voelden in hun waarden, vanuit hun verbondenheid met het lijden van anderen. Het is natuurlijk zo dat mensen snel iets willen ‘doen’, maar het is meer dan dat. Dat was onder meer ook al het geval met de hartverwarmende reacties na de overstromingen in de zomer. In onze kwetsbaarheid kunnen we elkaar ontmoeten.

Woorden doen ertoe

Ik ben nog van voor de Muur. Ik ben opgegroeid in de tijd van de Koude Oorlog, met de permanente dreiging van een atoomoorlog die elk moment kon uitbreken. Ik liep samen met eindeloos veel duizenden door de straten van Brussel en schreeuwde het uit dat die atoombommen weg moesten.

De val van de Muur is nog steeds een van de meest bepalende momenten in mijn leven. In de jaren daarna moesten we als het ware leren om onszelf te definiëren ‘voorbij’ de Muur.

Wat voor veel jonge mensen vandaag normaal is geworden, voelt voor mij nog altijd een klein beetje als een kwetsbaar wonder.

Wat voor veel jonge mensen vandaag normaal is geworden, voelt voor mij nog altijd een klein beetje als een kwetsbaar wonder. Weten waar je vandaan komt is altijd goed om nog beter te beseffen waar je nu bent. En hoewel de dingen nooit wit of zwart zijn is het nog altijd relevant om het verschil te zien tussen lichtgrijs en donkergrijs.

De voorbije maanden dacht ik het vaak bij het lezen van berichten van boze mensen. Iedereen heeft het recht om boos te zijn, om te vragen dat iets zus of zo wordt georganiseerd, maar je moet nauwkeurig en voorzichtig zijn met woorden als ‘dictatuur’ of ‘totalitair’. Woorden doen ertoe, omdat concrete werkelijkheden en de verschillen tussen een meer of een minder democratische samenleving ertoe doen, om maar iets te zeggen.

Voor veel jonge mensen is Europa een zone waar ze gemakkelijk doorheen kunnen reizen, in normale tijden. Misschien is het voor hen geen emotie meer. Voor mij is het dat altijd geweest.

Ik zal wel heel ouderwets zijn, maar voor mij is de Europese Unie nog altijd een vredesproject. Toen ik jaren geleden voor het eerst in het Europees Parlement de vergadering zag waar mensen met elkaar discussieerden die niet zo erg lang daarvoor elkaar nog bevochten, liepen de tranen over mijn gelaat.

We zagen hoe landen die in mijn jeugd nog aan ‘de andere kant’ waren ook hun plaatsje kregen in datzelfde mooie parlement. We keken onthutst naar de oorlog in voormalig Joegoslavië. En net als velen van mijn generatie leerde de val van Srebrenica me dat ik vrede niet zomaar gelijk mag stellen met afzijdig toekijken hoe mensen worden afgeslacht.

Hoe verwarrend ook, ik kon ‘het’ niet zomaar daar laten. Naar de wereld kijken, en constant dat falen voelen, het telkens opnieuw moeten afwegen wat het in die of die context betekent om te handelen en het goede te doen, het is misschien wel een eerlijker manier om in de wereld te staan.

De Europese droom, met al het falen dat erbij hoort, is nog steeds een erg mooie poging om te proberen leven in een andere logica dan diegene die ons zo lang heeft verscheurd.

Voor mij is de Europese droom, met al het falen dat ook bij de EU hoort, nog steeds een erg mooie poging om te proberen leven in een andere logica dan diegene die ons zo lang heeft verscheurd. En hoewel de Poolse regering in de EU een dwarsligger is, bewijzen de Polen vandaag hoezeer iets van die droom erg levend is.

Maar als het van die akelige man in Moskou afhangt, zal het ons niet gegund zijn. Dat lijkt hij mij te zeggen. Gij zult altijd toen en daar zijn, in die logica die geschreven was op maat van machtige mannen zoals ik. ‘Gaat het dan nooit over’, dacht ik wel eens de voorbije dagen.

Toxische venterigheid

Een van de manieren om een klein beetje te begrijpen van de waanzin van deze oorlog is de dimensie van de toxische venterigheid. Gewelddadige mannen – vaak zelf getraumatiseerd door hun eigen verleden – proberen hun relaties te organiseren naar hun logica.

Hun vrouw is naar buiten uit zogenaamd erg waardevol (‘ons broedervolk’), maar alleen hij mag bepalen wie zij mag zijn, wat ze mag zeggen en doen (‘Oekraïne is geen land, het is een fout van de geschiedenis’). Zij mag alleen een verlengstuk van hem zijn, iets dat hij nodig heeft voor zijn eigen wankele ego, zijn gevoel van veiligheid.

Lees ook

Welke machtsvorm haalt het: oorlog, geld of aantrekkingskracht?

Wanneer zij zichzelf probeert te definiëren als los van hem, komt er geweld. Hij zal haar nog liever vernietigen dan dat hij die diepe existentiële eigen angst zou voelen en dat hij zou zien dat zij zonder hem kan bestaan. En dat vreselijke geweld zal hij voor zichzelf rationaliseren als een vorm van bescherming van haar (‘het is een vredesmissie’).

Er komt een verhaal van omkering van slachtoffer en dader. De man weet beter dan zijn vrouw wat goed is voor haar, denkt hij. Die toxische structuur moet ten koste van alles overeind blijven. Het idee dat leven in een andere logica mogelijk is, staat gelijk aan een existentiële implosie, die dan weer op afstand wordt gehouden in termen van ‘eer’ en ‘vernedering’.

Het is zo vermoeiend hoe dat soort mannen de hele wereld nodig hebben om hun trauma uit te vechten. Een andere mannelijkheid is mogelijk.

Zo blijft dat ‘het’ daar. Het is zo vermoeiend hoe dat soort mannen de hele wereld nodig hebben om hun trauma uit te vechten, hoe zij keer op keer een spoor van vernieling nalaten. Een andere mannelijkheid is mogelijk.

Verwachten dat de ander zich gewoon neerlegt bij jouw brutale overmacht is geen vrede. En ja, het is een weg met eindeloos veel dilemma’s en moeilijke keuzes tussen lichtgrijs en donkergrijs. Maar aanvaarden dat uiteindelijk enkel die oude logica heerst en je er niet tegen verzetten, dat kan nooit vrede zijn. Een andere vrede moet mogelijk zijn. Als je je te gemakkelijk wilt afwenden van wat verscheurend moeilijk is in de hoop dat het buiten jou zal blijven, zal het inderdaad nooit overgaan.

Dat andere Europa

De Europese droom is voor mij nog altijd de droom van een post-nationale gemeenschap. In die droom is mijn identiteit en ook mijn burgerschap meervoudig. In die droom hoef ik me niet te verantwoorden omdat ik me tegelijk Europeaan, Belg en Vlaming voel, naast nog heel veel andere dingen. In die droom zullen we nooit exact weten waar precies de grens van ‘Europa’ ligt.

Dat is de essentie van wie we zijn, dat permanente zoeken en herformuleren. We kunnen wel discussiëren over de grens van de EU en we beseffen wanneer er een duidelijke vorm van acute grensoverschrijding is van de waarden die bij deze droom horen.

Het besef Europeaan te zijn, betekent ook beseffen wat onze voetafdruk, letterlijk en figuurlijk, is geweest op de rest van de wereld. Dus ja, laten we elkaar aanspreken op de twee maten en gewichten in de manier hoe we naar vluchtelingen kijken (wie wel en niet welkom is) én tegelijk verheugd zijn dat Europa ondertussen meer is dan enkel een markt, dat de EU veel meer is dan belachelijke karikatuur die de (nu in splendid isolation) Brexiteers en heel wat vermoeiende nationalisten ervan maakten.

Echt in die andere dan de oude logica gaan denken betekent ook dat we met meer nederigheid en openheid naar onze plaats in de wereld kunnen kijken. We hebben een droom uit te dragen, en we hebben de verantwoordelijkheid om onze demonen achter ons te laten.

Elke dag worden we opnieuw uitgenodigd om dat andere Europa te zijn. Enkele dagen geleden werd het nieuwste klimaatrapport van het IPCC gepubliceerd, met een ondubbelzinnig duidelijke boodschap, en dus uitnodiging.

We kunnen het rapport heel snel naast ons neerleggen, waardoor we denken dat ‘het’ op afstand blijft. Sommigen denken dat als we maar snel enkele politieke keuzes maken die op korte termijn een goed gevoel geven en die onze angst verminderen, dat ‘het’ al weer voorbij is en dat we gewoon verder kunnen zoals we vroeger deden.

Het zou wel eens een pijnlijke vergissing kunnen zijn. Denken in een andere logica, in dat andere Europa van onze droom, wil dan ook misschien wel zeggen dat we radicaal moeten kiezen voor een kleinere voetafdruk als deel van een mooie droom.

Die akelige bange man uit Moskou, wiens naam ik niet eens wil noemen, kan veel. Maar hij kan tot nader order bij ons niet de zon en de wind wegnemen. Hij kan ons niet verhinderen om op een nooit eerder geziene manier creatief te zijn in het bedenken van manieren om onze voetafdruk te verkleinen en die transitie rechtvaardig te organiseren voor iedereen.

Leven binnen planetaire grenzen is zo bekeken een voorwaarde om geen harde nationale grenzen en scheidingsmuren meer op te gaan richten. Misschien is dat ook een dimensie van de vrede waartoe we worden uitgenodigd.