Geweldloosheid is meer dan flower power

In onze geschiedschrijving knuffelen we figuren als Gandhi en Martin Luther King om hun lovenswaardige geweldloosheid. En terecht. Maar als ik denk aan die vele andere vrijheidsstrijders, zoals de Black Panthers, waar ik respectvol naar opkijk, besef ik dat hun geweld me niet automatisch tegen de borst stuit. Omdat ik er zelf niet bij was? Omdat ik, en velen met mij, de vruchten pluk van hun daden?

Toch denk ik dat we dringend opnieuw ernstig moeten nadenken over geweldloosheid en welke vorm ze in deze getormenteerde tijden kan en moet aannemen. Want sinds de aanslag in Parijs is de aanwezigheid van geweld in ons nieuws en onze straten, in onze hoofden en harten vooral, er niet minder op geworden.

Geweld kweekt geweld

Het geweld dat zich in januari zo dicht bij huis manifesteerde, maar ook het gefilmde spektakelgeweld van ISIS, de gruwel waar we met z’n allen verstomd naar kijken, scheurt ons kwetsbaar sociaal weefsel aan stukken.

Les Guignols de l’info, de animatiepoppetjes van een Franse satirisch nieuwsprogramma, legden als geen ander de vinger op de pijnlijke wonde. Hun ‘Frankrijk post-Charlie’ filmpje van vorige week toonde een blanke, een Arabische en een joodse man in hetzelfde appartementsgebouw. Alle drie op weg om een brood te kopen. Alle drie versteend van angst omdat ze vrezen weer een fascist, islamofoob of antisemiet tegen het lijf te lopen.

Geweld kweekt geweld. Zo simpel is het. Via de omweg van collectieve angstpsychoses of rechtstreeks, gevoed door de oog-om-oog filosofie, door ongebreidelde hebzucht, machteloosheid of systematisch, aangehouden onrecht. De zuurstofbron van geweld heeft vele gezichten. Net daarom moet geweldloosheid om meer gaan dan een simpele veroordeling van – gewoonlijk: andermans – geweld.

Naast een principieel afzweren van geweld vergt geweldloosheid een openheid van geest om geweld eerst en vooral te zien en te willen begrijpen. Niet selectief, noch sensationalistisch of verheerlijkend, maar met aangehouden toewijding en bewogenheid. Het vraagt ook dat we onze definitie van geweld uitbreiden.

Geweld zien

De selectiviteit waarmee geweld al dan niet wordt erkend en uitgesmeerd over onze schermen leidt tot meer geweld dan we vaak denken. Miskende vormen van langdurig geweld in het verleden (de miljoenen koloniale hongerdoden in India waar ik nooit eerder over gehoord had bijvoorbeeld) en vandaag (#ChapelHill, #MuslimLivesMatter) en de uitvergroting van aanvallen als ze gericht zijn tegen de blanke westerling (#JeSuisCharlie) zijn een constante voedingsbodem voor meer geweld vandaag en morgen. Geweldloosheid passeert dus via een bewust #AllLivesMatter ethos in de selectie van het geweld dat we zichtbaar maken en aanklagen.

Een volgende stap richting geweld begrijpen houdt allicht ook in dat we onze definitie van geweld systematisch moeten opentrekken. We moeten verder gaan dan ons blindstaren op fysiek geweld. Niet omdat fysiek geweld niet fundamenteel van een andere orde zou zijn. Dat is het vaak wel. Wel omdat we ons mens-zijn niet kunnen herleiden tot ons lijf, het tastbare omhulsel dat ons aanwezig doet zijn.

Daarom moeten we het geweld dat we elkaar in de grote en kleine dagdagelijkse gebaren van uitsluiting, discriminatie en ongelijkheid aandoen systematisch opnemen in onze strijd tegen geweld. Het beste en meest pijnlijke voorbeeld hiervan kwam afgelopen week in de vorm van het filmpje waarin enkele Nederlandse kinderen zich excuseerden voor terrorisme. 

Ik had oprecht moeite om er naar te kijken.

Geweld begrijpen

Niemand heeft een krachtiger manifest geschreven over geweld begrijpen dan Frantz Fanon in het hoofdstuk Concerning Violence in zijn boek De verworpenen der aarde (1961). Vaak werd dit verkeerdelijk geïnterpreteerd als een verheerlijking of goedpraten van geweld, nochtans deed Fanon eigenlijk niets anders dan op meesterlijke wijze zijn inzichten over de verwoestende effecten van het koloniale geweld op zijn psychiatrische patiënten in het koloniale Algerije delen met de rest van de wereld.

De Zweedse documentairemaker van de Black Power Mixtapes, Göran Hugo Olsson goot Fanon’s tekst in zijn nieuwe film Concerning Violence.

Hij nam Lauryn Hill onder de arm om Fanon’s briljante tekst in te spreken, en grasduinde in archiefmateriaal van de Zweedse televisie naar beelden en interviews van de dekolonisatie-oorlogen in landen als Angola en Mozambique, en de revolutie van Thomas Sankara in Burkina Faso.
Het geweld in al zijn subtiele en groteske verschijningsvormen spat van het scherm en bij momenten krijgt een teerhartige kijker zoals ik meer te zien dan gewenst. Maar in tegenstelling tot het spektakel-gerichte geweld dat ISIS samen met FOX-news digitaal aan de wereld opdringt, gaat het zowel bij Fanon als Olsson om een voorstelling van geweld die het denken rond geweldloosheid mogelijk maakt.

Geweld verwoorden

In de afgelopen weken bestudeerde ik met mijn eerste jaar studenten politiek geweld en terrorisme. Ik vroeg hen om een korte presentatie voor te bereiden over motieven, effecten en bredere context van een daad, gebeurtenis of organisatie die ze als terroristisch beschouwen. Dat leverde het verwachte lijstje op met IRA, LRA, ISIS, Boko Haram, FARC, Al Qaeda,… Eén van de studenten gaf een gedetailleerde presentatie over de Amerikaanse overheid.

Het gesprek rond definiëring, legitimiteit en verklaringen was niet altijd even gemakkelijk. Tegelijkertijd was het ook een collectieve bijdrage aan de strijd tegen het dehumaniseren van ‘de terrorist’ en de selectieve toediening van het label. Een broze evenwichtsoefening die begrijpen buiten het vaarwater houdt van meteen goedkeuren of veroordelen.

Nultolerantie = ideologie, geen quickfix

Tot slot nog dit. Het is belangrijk om te beseffen dat geweldloosheid geen donzige hippie-keuze is maar een diep politieke, ideologische stellingname inhoudt. Het is een keuze die we dag in dag uit in de grote en kleine dingen vorm moeten geven en constant kritisch onder de loep moeten nemen.

Nultolerantie tegen geweld is vanuit korte termijn strategisch oogpunt immers niet altijd de snelste weg naar succes. In de wereld zoals die vandaag bestaat, worden respect of macht vaak het snelst afgedwongen door geweld met geweld te beantwoorden. We mogen in onze hippie naïviteit ook niet over het hoofd zien dat de geweldloze successen van de bewegingen van Ghandi en Martin Luther King mede mogelijk waren door de simultane aanwezigheid en dreiging van bewegingen die niet terugdeinsden voor de gewelddadige (zelfverdediging) optie.

Het betekent echter niet dat we ons moreel bij moeten neerleggen bij de onontkoombaarheid van geweld. Revoluties die zich niet verheffen boven de bestaande praktijken en logica’s van de samenleving waartegen ze vechten én deel van willen uitmaken, zijn gedoemd om klonen of zelfs dienaars te worden van hun vijanden. Het volstaat niet om ‘I Have a Dream’ te roepen, als die droom ook niet gerealiseerd wordt in de strijd.

Nultolerantie voor geweld betekent in mijn ogen zeker niet het stationeren van militairen met automatische geweren in de straten. Geweld zien, definiëren en begrijpen, is de noodzakelijke aanzet om blijvend naar radicale alternatieven te zoeken zoeken.

Toen Black Panther Aaron Dixon, tijdens een lezing in Londen vorige maand, antwoordde op de vraag waar hij de energie vandaan haalde om te blijven gaan en geven, gaf hij me ongewild de beste reden om de geweldloze optie au serieux te nemen: ‘Als je echt van andere mensen houdt, zal je begrijpen dat [met elke dode] een stuk van jezelf sterft.’ Toch een beetje hippie dus.