Alexander De Croo: 'In Congo bestaat overheidsbestel niet of wordt het misbruikt om het land leeg te roven'
Toen de Burundese president een derde ambtstermijn wou, werd de Belgische ontwikkelingssamenwerking meteen gestopt. Voor Congo is dat niet de juiste respons, zeggen zowel minister De Croo als 11.11.11. De Belgische hulp weegt te licht om ingezet te worden als hefboom voor politieke verandering.
Voorlopig schort België zijn ontwikkelingshulp voor DR Congo niet op. Dat heeft minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo (Open Vld) gezegd tijdens een Congo-debat maandagavond in Brussel. Wel stelt hij dat president Joseph Kabila in de huidige omstandigheden de legitimiteit ontbreekt om verder de macht uit te oefenen.
MO* modereerde een ontwikkelingsdebat over DR Congo in de gebouwen van BTC, het agentschap dat onze bilaterale ontwikkelingssamenwerking uitvoert. Het debat was georganiseerd door 11.11.11, BTC, DiV, VLIR-UOS, VVN en VVOB. Panelleden waren de minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo (Open Vld), Congo-kenner Judith Verweijen (UGent) en Bogdan Vanden Berghe (11.11.11.).
In tegenstelling tot in Burundi eerder, besliste België (nog) niet om zijn ontwikkelingshulp te bevriezen, aldus Alexander De Croo. De minister kreeg daarvoor bijval van Bogdan Vanden Berghe, directeur van 11.11.11., de koepel van Vlaamse ontwikkelingsngo’s.
Vanden Berghe: ‘Stop de hulp voorlopig niet. Als er geen beweging komt in het regime, dan moet het opnieuw overwogen worden.’
Een fluitconcert tegen Kabila
Op 19 december, om middernacht, liep de wettelijke tweede ambtstermijn van de president van de Democratische Republiek Congo, Joseph Kabila, af.
Kabila heeft er al twee termijnen opzitten. Omdat hij volgens de huidige grondwet niet herverkozen kan worden, heeft hij de verkiezingen die voorzien waren voor november 2016 uitgesteld tot april 2018. Die zogenaamde glissement is volgens de oppositie zijn jongste strategie om aan de macht te kunnen blijven. Tegenstanders zouden om middernacht hun fluitjes bovenhalen om het ongenoegen hierover te uiten.
In Kinshasa roert de bevolking zich al sinds januari 2015, ondanks toenemende repressie door politie en leger, maar maandag bleef het op arrestaties en gevechten in Butembo en Goma, opvallend rustig; niet in het minst omdat Kabila zijn repressie-apparaat al maandenlang heeft ontplooid en in stelling bracht. Sociale media zijn gedeeltelijk geblokkeerd.
De katholieke bisschoppenconferentie hervat komende woensdag opnieuw de onderhandelingen (van de laatste kans?) tussen oppositie en Kabila, en heeft daarmee de onderhandelingen over de wettelijke deadline van 19 december getild. Dit uitstel van executie kan ook meespelen in het uitblijven van massale straatprotesten in Kinshasa en andere grote steden. Het verklaart misschien ook waarom de Belgische minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo (Open Vld) ofschoon kritisch, nog een opening laat voor de zittende president.
Maar wat had België kunnen doen om Kabila eerder op andere gedachten te brengen? En wat vooral niet? Een verslag van het debat die fameuze 19 december in Brussel.
Ontwikkelingshulp als drukkingsmiddel gebruiken? Not!
Toen de Burundese president Pierre Nkurunziza in april 2015 voor een ongrondwettelijke derde termijn ging, kondigde België prompt de (gedeeltelijke) stopzetting van bilaterale hulp aan. De Croo beloofde vooral middenveldorganisaties en ngo’s te steunen in plaats van de centrale overheid. Dat kwam hard aan in Bujumbura, al zit Peter nog steeds op de presidentszetel. De kaarten in Congo liggen echter anders.
In Burundi was België de grootste donor, waardoor de hefboom daar veel groter was. In Congo is dat niet het geval
(Bogdan Vanden Berghe)
Congo zegde België al eerder de wacht aan en nu weigerde het een militaire zending die het Belgische consulaat wou beveiligen en gooide het VRT- en VTM-journalisten het land uit, terwijl reporters van andere landen wel binnen mochten. Overigens is ook Katrien Vanderschoot van de VRT radioredactie wel toegelaten.
Judith Verweijen: ‘De relatie met België ligt om historische redenen erg gevoelig. Als een ex-koloniale macht uitspraken doet over mensenrechten, klaagt het regime in Congo al heel gauw over neokolonialisme en paternalisme.’
Toch is het sterk de vraag of een stopzetting van de Belgische ontwikkelingshulp überhaupt Kabila tot andere gedachten zou brengen.
Bogdan Vanden Berghe: ‘In Burundi was België de grootste donor, waardoor de hefboom daar veel groter was. In Congo is dat niet zo.’
België bungelt onderaan het lijstje van vijf grootste donoren van ontwikkelingshulp in DR Congo, na de Wereldbank, Europa, de VS en het Verenigd Koninkrijk. Bovendien maakt in Congo de officiële ontwikkelingshulp (oftewel ODA) “slechts” 8,5 procent uit van het bruto nationaal inkomen, terwijl die ODA in Burundi goed was voor ruim de helft van het overheidsbudget.
Bovendien steunt België in Congo niet (meer) de politie en het leger, en zou het wegvallen van voornamelijk provinciale ontwikkelingssamenwerking vooral de bevolking treffen, niet de cenakels van de macht in Kinshasa. Tot slot heeft Congo misschien meer oor naar wat buurlanden en andere Afrikaanse landen zeggen, zegt Congo-kenner Judith Verweijen.
Verweijen: ‘Tanzania, Angola en Zuid-Afrika leggen zowel economisch als op veiligheidsgebied meer gewicht in de schaal dan de westerse donoren en de traditionele financiële instellingen. Tanzania heeft 400 officieren van het Congolese leger opgeleid. Het wil gezamenlijk olie exploreren in het Tanganyika-meer. Zuid-Afrika draagt bij tot de VN-vredesmissie, heeft het Congolese leger helpen opleiden en heeft ook interesse in de Inga-dam. Zo’n investering doe je niet als je vreest dat het regime omvergeworpen wordt of in een zeer instabiele situatie verzeilt geraakt. Angola is bang voor vluchtelingenstromen als het in Congo uit de hand loopt. In de opvatting van de Angolese president Dos Santos is een repressieve, maar betrouwbare Kabila misschien verkieslijk?’
Grab ‘em in the portemonnee
Enough Project becijferde onlangs dat er onder Kabila zo’n 4 miljard dollar belastinggeld is verdwenen, door onder meer de illegale verkoop van mijnconcessies en het verduisteren van staatseigendommen. Volgens Global Witness liep de staat in de aanloop naar de verkiezingen van 2011 zowat 1,36 miljard dollar mis, waarvan een deel verdween op privé-rekeningen en als oorlogskas voor de stembusgang. Maandag stonden ook de Belgische kranten vol met de Bloomberg-onthullingen over Kabila’s zakenimperium, gebouwd op een systeem van kleptocratie, Mobutu waardig.
Landen op één lijn krijgen over financiële constructies is zo mogelijk nog moeilijker dan ze op één lijn krijgen over democratie (Alexander De Croo)
In de VS heeft het in Amerika gevestigde investeringsvehikel Och-ziff dit jaar nog een recordboete betaald van ongeveer een half miljard dollar, als settlement voor omkoopschandalen in Congo en elders in Afrika.
Om machthebbers te doen vertrekken, is een strengere aanpak nodig van corruptie, fiscale constructies onder meer via offshore banken in de Britse Virgin-eilanden en allerlei spookbedrijven.
Verweijen: ‘De Virgin-eilanden zijn ook onze verantwoordelijkheid. Europese landen werken indirect mee aan het systeem waarbij er heel veel geld in privézakken verdwijnt of het land uit vloeit. Op lange termijn brengt dit de geloofwaardigheid van ontwikkelingshulp in gevaar. Het is moeilijk het internationaal financieel systeem te hervormen, maar binnen de Europese Unie kunnen daarover afspraken gemaakt en kan een land als België zich laten gelden.’
De Croo: ‘Ons land zet natuurlijk geen offshore-constructies op, laat dat duidelijk zijn. Voor het overige kan ik u zeggen dat landen op één lijn krijgen over financiële constructies zo mogelijk nog moeilijker is dan ze op één lijn krijgen over democratie. Er is wel altijd eentje dat zijn eigenbelang laat primeren.’
Achter de schermen heeft België naar eigen zeggen zwaar gelobbyd voor Europese sancties tegen een aantal kopstukken van de Congolese politie, het leger en de inlichtingendiensten. De Croo: ‘We hebben duidelijke uitspraken gedaan over de individuele verantwoordelijkheden van een aantal mensen in Congo en we hebben de voorbije twee jaar met man en macht gewerkt om Congo op de agenda te plaatsen en te houden. Sancties kunnen maar slagen als ook andere landen zich achter je positie scharen’.
Ook de VS vaardigde sancties uit tegen kopstukken van het regime, onder meer de minister van Justitie. ‘Al is er geen reden om ons nu al op de borst te kloppen. Het heeft nog niet geholpen om de regering op andere gedachten te brengen.’
In de afgelopen weken is gepoogd om Kabila te verzekeren dat hij na een eventuele exit niet per se voor het eigen leven moet vrezen. Al zal hij, sinds de veroordeling van Jean-Pierre Bemba voor het Strafhof in Den Haaf, twee keer nadenken voor hij een stap opzij zet; het Internationaal Strafhof achtte Bemba als militair leider verantwoordelijk voor de wandaden van zijn ondergeschikten.
Onschendbaarheid beloven aan president Kabila, vindt minister De Croo echter “onbespreekbaar”.
Hulp afstemmen en hervormen
Het geeft geen pas om straffe taal te spreken ten opzichte van Congo, hulp op te schorten, en tegelijk water in de wijn te doen via andere kanalen. De hulppolitiek afstemmen, vooral met andere donoren, is ook een noodzaak wil men de Congolese regering op andere gedachten brengen. Lidstaten zoals België zouden dus via hun zitjes in dergelijke (multilaterale) organisaties voor meer coherentie moeten pleiten, zodat de internationale gemeenschap niet slaat en zalft tegelijkertijd. Al is de vraag of nieuwe donoren als China zo’n overleg zien zitten.
Verweijen: ‘Er is een redelijk gefragmenteerd beleid gevoerd ten aanzien van Congo, zowel diplomatiek als op vlak van ontwikkelingssamenwerking. De donoren zijn even versnipperd als de Congolese oppositie en dat maakt een beleid heel moeilijk. De EU-landen investeren vaak veel meer in bilaterale programma’s dan in Europese programma’s.’
In Burundi is de Europese Unie, in maart 2016, België gevolgd in zijn moedige keuze om president Nkurunziza af te vallen en het artikel 96 in te roepen. Alleen heeft de Wereldbank een paar maanden later een landbouwproject toegestaan van 55 miljard USD, dat ook de centrale overheid ten goede komt via het ministerie van Landbouw. Op de staatstelevisie werd Europa voor neokoloniaal uitgemaakt en kreeg de Wereldbank bloemetjes toegeworpen. Volgens Verweijen wordt dergelijke verdeel-en-heers-politiek bewust aangestuurd door Kabila, net als onder Mobutu eertijds, bijvoorbeeld door donoren te verbieden aan gezamenlijke, multilaterale opleidingsprogramma’s voor leger en politie te werken.
Verkiezingen zijn geen hersenschim van de internationale gemeenschap. Er is een grote behoefte bij de Congolezen om te gaan stemmen
(Judith Verweijen)
België kondigde onder minister Alexander De Croo aan zich te richten op fragiele staten en zijn ontwikkelingssteun daaraan aan te passen. Dat vereist ook een andere, meer flexibele aanpak.
Als plots zou blijken dat onze regering geen zaken meer wil doen met de centrale overheid – zoals in Burundi– dan is daartoe gebudgetteerde hulp vooralsnog niet “wendbaar” genoeg om zich gelijk op andere doelgroepen te richten, zoals ngo’s of middenveldorganisaties.
Vanden Berghe: ‘Ik moet toegeven dat een heroriëntering ook voor ngo’s niet makkelijk is. Niet-gouvernementele organisaties zouden in Burundi vandaag niet eens al het geld van de bilaterale kunnen absorberen en wellicht komt tegelijk hun veiligheid in het gedrang. Ik vind het toch nog altijd heel belangrijk te blijven investeren in de Staat, ook in fragiele landen.’
Investeren in middenveld rendeert
Wat je voor mij zonder mij doet, doe je tegen mij. België moet het vooral niet in plaats van de Congolezen willen oplossen. Anderzijds kunnen diezelfde burgers wel een steuntje in de rug gebruiken. Machthebbers krijgen die steun sowieso al, dankzij het geld dat ze over de rug van hun bevolking verdienen én via het repressie-apparaat, dat ook met steun van ons land mede is getraind en betaald.
In tegenstelling tot de politiek gestuurde partijjongeren van de Burundese regeringspartij – de Imbonerakure of letterlijk “zij die ver zien” – kijkt een donor die een breed en democratisch middenveld ondersteunt, echt ver vooruit.
Op lange termijn is het dus zeker zinvol het middenveld te ondersteunen dat in landen als DR Congo steeds luider om verandering roept. Verkiezingen zelf zijn trouwens meer dan een symbool voor (procedurele) democratie.
De Croo: ‘Het feit dat je geen verkiezingen kan organiseren is een symptoom van algemene repressie op basisvrijheden; op de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van vereniging, van communicatie maar evengoed de vrijheid om een inkomen te vergaren zonder met corruptie te maken te krijgen. In Congo heb je een overheidsbestel dat niet bestaat of gewoon misbruikt wordt om het land leeg te roven. Dit draait om meer dan presidentsverkiezingen alleen.’
In Congo heb je een overheidsbestel dat niet bestaat of gewoon misbruikt wordt om het land leeg te roven
(Alexander De Croo)
Volgens Verweijen blijkt uit een grootschalige enquête dat liefst 7 op 10 Congolezen echt wil gaan stemmen. ‘Verkiezingen zijn geen hersenschim van de internationale gemeenschap’.
Die mening is ook Bogdan Vanden Berghe toegedaan, al kon hij als verkiezingsobservator in 2011 met eigen ogen vaststellen dat in Congo niet alles loopt volgens het boekje. ‘Die verkiezingen zijn inderdaad heel slecht verlopen, maar toch viel ons op dat Congolezen er heel wat voor over hebben om te gaan stemmen. Sommigen moesten toen een dag reizen om aan de stembus te raken.’
En zelfs al raakt het land nog deze week verwikkeld in een nieuwe geweldspiraal; dan nog worden alle inspanningen van de afgelopen decennia niet zomaar tenietgedaan, benadrukt de directeur van 11.11.11.
Vanden Berghe: ‘In Burundi bijvoorbeeld hebben wij gedurende vele jaren partners gesteund en als ik zie hoe die zich verweerd hebben tegen de brutale repressie van het regime, kan ik alleen dankbaar zijn voor al het geleverde werk. Ja, er zijn er veel die vluchten. Het protest is met geweld neergeslagen. Maar dat wil niet zeggen dat alle moeite voor niets is geweest.’