De Brazilianen op zoek naar zichzelf

De Braziliaanse straatprotesten kwamen voor iedereen als een verrassing. Brazilianen willen niet langer enkel met voetbal geïdentificeerd worden. Er zijn andere prioriteiten en zij willen mee beslissen over wat er met hun belastinggeld gebeurt. MO* sprak erover met de Braziliaanse schrijfster Simone Homem de Mello.

  • © Alma De Walsche Simone Homem de Mello, São Paulo © Alma De Walsche

Simone Homem de Mello is auteur en coördinator van het vertaalcentrum bij het museum Casa Guilherme de Almeida. Na een verblijf van achttien jaar in Berlijn, keerde ze drie jaar geleden terug naar Brazilië. Ik ontmoet haar in haar prachtige museum, in een groene wijk van São Paulo.

Je moet wel een heel ander Brazilië aangetroffen hebben na zoveel jaar afwezigheid? 

Simone Homem de Mello: Twee zaken hebben me vooral getroffen. Er is de regering-Lula die heel veel veranderd heeft, maar er is ook een geweldige demografische explosie. Ik ben diep onder de indruk van de groei van São Paulo (20 miljoen inwoners in metropolitaan gebied, nvdr). Die twee samen geven een bijzondere dynamiek. Een grote groep armen hebben meer koopkracht gekregen.

De uitbreiding van het metronet heeft er voor gezorgd dat mensen die heel ver weg wonen in de periferie, snel het centrum kunnen bereiken. Door hun koopkracht kunnen ze naar plaatsen gaan waar ze vroeger geen toegang toe hadden. Ik spreek nu even niet over het “diepe Brazilië” –mensen die São Paulo niet eens kennen.

De regering-Lula heeft een aantal heel elementaire dingen mogelijk gemaakt voor die mensen: eten, mobiliteit en toegang tot bepaalde zaken. Iemand vertelde me: ‘Vroeger, wanneer ik voor de vitrine stond van een Nike-winkel, zei de verkoper me: “Dat is niet voor jullie”. Dat gebeurt nu niet meer.’

Is die grote groep dan deel geworden van de consumptiemaatschappij?

Simone Homem de Mello: De eerste stap was om deze mensen een zekere koopkracht te geven, door programma’s als Bolsa Familia (een soort kinderbijslag). Die Bolsa Familia heeft tegelijk de nationale economie gered en behoed voor de klappen van de mondiale financiële crisis. Lula heeft de mensen toen, in 2008, op het hart gedrukt dat ze moesten blijven consumeren. Dat de producten goedkoop waren en ze vooral niet moesten ophouden te kopen. Lula straalde leiderschap uit en kon dit zeggen. De democratisering was er een om te consumeren. Inclusie, in de consumptiemaatschappij.

In plaats van te investeren in basisonderwijs – wat het land heel erg nodig heeft – heeft men een heel grote inspanning gedaan om te investeren in hoger onderwijs.

Een andere belangrijke verandering is dat een groot aantal jongeren, die vroeger op hun twintigste niet naar de universiteit konden, dat nu wel kunnen. De keerzijde daarvan is dat je aan de universiteiten mensen vindt met een diploma, maar die nauwelijks kunnen lezen of schrijven.

In plaats van te investeren in basisonderwijs – wat het land heel erg nodig heeft – heeft men een heel grote inspanning gedaan om te investeren in hoger onderwijs.

Hoe schat u de protesten in?

Simone Homem de Mello: Het aanvankelijke motief was heel concreet: de “20 cent” (aangekondigde prijsverhoging van een ticketje voor het openbaar vervoer met 20 procent, adw). Via de sociale netwerken werd er snel gemobiliseerd. Ik ben ook naar de Avenida Paulista gegaan om mee te stappen. Daar zag ik dat ieder zowat zijn eigen plakkaat bij had. Het was helemaal niet duidelijk tegen wat of wie en waarvoor er gemanifesteerd werd. De betogers waren niet tegen Dilma of haar PT-partij (Partido dos Trabalhadores / Arbeiderspartij). Heel veel mensen wilden niet met een partij geïdentificeerd worden en er werd ook over gewaakt dat geen enkele politieke partij de protesten zou kapen.

Er heerste een algemeen gevoel van ‘het kan zo niet verder’. Op een moment dat alles draait om de Copa en Brazilië het beeld uitstraalt van het “land van de voetbal” zeggen de mensen ‘neen’. Dat is een oud beeld. Niet tegen deze prijs, met corruptie en buitenproportionele uitgaven. Dat oude zelfbeeld klopt niet meer. Het past de Brazilianen niet meer.

Zijn de protesten dan tekenend voor een vorm van emancipatie, een nieuw zelfbewustzijn?

De slavernij is hier pas een eeuw geleden afgeschaft, historisch gezien is dat gisteren.

Simone Homem de Mello: Het is een emancipatie van het eigen zelfbeeld. Brazilië is heel sterk getekend door de machtsstructuur van de slavenarbeid. De slavernij is hier pas een eeuw geleden afgeschaft, historisch gezien is dat gisteren. Die mentaliteit heeft diepe wortels.

In de dagelijkse omgang uit zich dat door mensen nooit recht in het gezicht aan te kijken, nooit tegen iets in te gaan maar altijd een manier vinden om te omzeilen. We noemen dat de jeitinho brasileiro, de Braziliaanse “manier van doen”. Mensen willen er altijd goed uitkomen, hun gezicht niet verliezen. En dat werd altijd ervaren als een positieve eigenschap. Dat beeld valt nu aan diggelen. Als een identiteitsgevoel dat zo diep geworteld zit, wordt weggegooid, dan is er echt wel iets heel belangrijks gebeurd.

Dit diepgaand afwijzen van de clichébeelden is heel belangrijk voor een transformatieproces.

Er is wel een grote explosieve kracht in dit land van de gewone mensen, maar ongedefiniëerd en erg gefragmenteerd, en die gaat ook nooit kunnen gekanaliseerd worden in dezelfde richting. Moest dat zijn, dan zou ik ook echt schrik krijgen.

Er is geen “oorzaak en gevolg” in die processen. Vandaag moeten processen volgens een andere dynamiek begrepen worden. Alles is in beweging. Soms zeggen mensen hier: ‘Alles loopt hier fout. Maar geen paniek: de ene fout zal ingehaald worden door een andere.’ Na Duitsland kost het me heel wat moeite om me hier terug aan aan te passen.

Wat is het nieuwe dat er dan tevoorschijn komt?

Simone Homem de Mello: Dat tekent zich nog niet duidelijk af. Het land is heel verward. De mensen zijn ook heel gericht op wat elders in de wereld gebeurt. Brazilië is zo al erg naar buiten gericht. Het is een heel open land. Men wil weten wat er in Europa gebeurt, in de VS. Alles wat “buiten” is, is interessant en goed.

Brazilië is een laboratorium voor veel dingen die er in de wereld gebeuren.

Brazilië is een laboratorium voor veel dingen die er in de wereld gebeuren, maar hier dan onder een vergrootglas. Drastisch. Maar drastisch zonder dat daar enige consequentie aan verbonden is. Je ziet fenomenen die heel snel opkomen, een immense dimensie aannemen en uitgroeien tot een hype, en zich daarna even snel weer ontbinden.

In Europa is de “persoonlijke identiteit” belangrijk. De waarde van het individu en de autonomie zijn heel sterke concepten. Hier niet. Hier is toebehoren het belangrijkste. Hoe meer collectiviteit, en hoe meer iemand kan opgaan in een groep, hoe liever. Hoe meer participeren in de grote massa, hoe beter.

Denkt u dat de protesten als een steekvlam snel zullen uitdoven?

Simone Homem de Mello: Dat is nog niet duidelijk. De grote media hier zijn van zo’n laag niveau en stralen zoveel partijdigheid uit dat het moeilijk te achterhalen is. Ze zijn zo handig in het manipuleren. Brazilië is ook zo’n groot land, met zo’n grote verscheidenheid. Het is heel moeilijk om de wortels van de beweging te achterhalen. Met de sociale media is de fragmentering nog groter geworden. De grote kracht van verandering ligt misschien precies in die fragmentering.

Wat is Brazilië? Niemand kan daar een exact antwoord op geven. Toen Lula op campagne trok voor hij verkozen werd, heeft hij een reis gemaakt naar het Brazilië “profondo”. Toen hij terug kwam, is hij in een diepe depressie gekomen en heeft hij drie maanden nauwelijks gesproken. Lula zei: ‘Mensen weten niet wat Brazilië is.’ En dat klopt. Niemand kent dit land, het zijn verschillende landen in een.

Je kan dus moeilijk een “representatief discours” hebben over Brazilië. Je hebt ook geen diepgaande discussie op intellectueel vlak met heel die bevolking waaruit een herkenbaar betoog kan voortkomen dat naar een echte discussie of antwoord kan leiden. Er is een diepe discrepantie tussen het verlangen naar de collectiviteit en het ontbreken ervan, gezien de historische wortels. Je hebt een elite – de intellectuele kringen in São Paulo, die proberen uit te leggen wat Brazilië nu eigenlijk is – en daarnaast de rest van de bevolking. Ze kennen elkaar niet.

Niemand kent dit land, het zijn verschillende landen in een.

Wat ik wel een interessant fenomeen vindt, is de groeiende decentralisatie. Vroeger zou iemand uit São Paulo niet makkelijk naar pakweg Fortaleza verhuizen. Vandaag zijn de Brazilianen volop bezig Brazilië te ontdekken. Dat heeft te maken met de demografische groei, met een grotere mobiliteit, met de sociale media. Het heeft te maken met onderwijs.

Ik geloof heel erg in die “zelf-ontdekking” van Brazilië. Veel zelfbeelden van Brazilië worden vandaag weggeveegd. Het dominante centralistische imago van de elite van São Paulo is vandaag helemaal van de kaart geveegd. São Paulo is niet meer het centrum van Brazilië.

Iedereen spreekt wel Portugees, dat is een enorm voordeel.

Simone Homem de Mello: De taal is dezelfde, en dat is belangrijk, maar de ideeënwereld is dat niet. In Brazilië bestaan verschillende historische tijdperken naast elkaar.

Tussen Rio de Janeiro en São Paulo is er de traditionele koffiestreek in Vale do Paraíba, een streek van een immense rijkdom. Daar zie je een praal en rijkdom die je in Duitsland niet ziet, misschien in Zwitserland. Kleine eigendommen die extreem goed zijn onderhouden. Maar de relatiestructuren dateren van de periode van slavernij. De bediende van de hacienda is zwart en als de patron weigert het loon te betalen en de arbeider vervolgens zou weigeren om te werken, wordt hij ter dood veroordeeld. Dat is de realiteit hier vlakbij, tussen Rio en São Paulo, om nog niet te spreken over de afgelegen gebieden van Brazilië.

Dat naast elkaar bestaan van historische tijdperken is erg indrukwekkend en is volgens mij de vrucht van een ontwikkeling die heel snel gegaan is. Toen ik zeven jaar was, kende ik een dochter van een vrouw die slavin was. Zij was in de negentig, en ik zeven, en ze noemde me senha (senhora). Zij was geboren na de “wet van de vrije buik”: de kinderen van de slaven waren vrij, maar de ouders waren nog slaaf. Dat waren de abolitionistische wetten. Ik heb dat zelf als kind gekend. Dat zijn veel indrukken. Ik vind Brazilië echt niet te begrijpen.

Spiegelt Brazilië zich aan Europa?

Na de oorlog is de invloed van de VS fenomenaal geworden.

Simone Homem de Mello: De cultuur van de elite richt zich heel sterk op Europa en met name op Frankrijk, terwijl de cultuur van de massa heel Amerikaans is. Na de oorlog is de invloed van de VS fenomenaal geworden. De afstand tegenover de Spaanstalige landen is veel groter. Die zijn even ver weg als Afrika. Dit is echt de algemene opvatting hier.

Het heeft te maken met de historische kloof tussen Spanje en Portugal. Portugal heeft zich altijd bedreigd gevoeld door het grote Spanje. In Latijns-Amerika zijn er aan de grenzen met Brazilië ook enkele erg gewelddadige oorlogen gevoerd. De Guerra do Paraguai / Guerra de la Triple Alianza (1864-1870) was een genocide.

Op dit ogenblik zijn de relaties enigszins aan het veranderen. De contacten met Buenos Aires zijn aan het verbeteren. De generaties vandaag zijn ook veel meer mobiel. En er is een sterke immigratie op gang gekomen, uit Spanje, Portugal en Bolivia.

Wat baart u zorgen voor de toekomst van uw land?

Simone Homem de Mello: Het groeiende analfabetisme, mensen die een doctoraat behalen maar eigenlijk niet fatsoenlijk kunnen lezen of schrijven. Dat gebeurt, in publieke universiteiten. Er is wel een soort kwaliteitscontrole, maar die gebeurt heel technocratisch. Het draait allemaal om kwantiteit en getallen.

Europa heeft een geschiedenis van diepgaande professionele vorming. Hier heb je mensen met een hele verzameling diploma’s maar zonder algemene vorming. Ik vind dit een heel zorgwekkende evolutie. Wat we echt nodig hebben, is degelijke basisvorming. We moeten investeren in menselijk kapitaal. Met de Tweede Wereldoorlog was import uit Europa niet langer mogelijk en is er een industrialiseringsproces op gang gekomen dat mensen verknecht heeft. De industrialisering en de megaprojecten… het is allemaal zo snel gegaan.

Toen ik twintig jaar geleden uit Brazilië vertrok, was er de slachtpartij in de gevangenis van Carandirú: 111 gevangenen zijn toen door de politie vermoord. Als je hierover spreekt met de mensen op straat, merk je dat ze het prima vinden dat die vermoord werden. ‘Het waren toch bandieten.’ Niemand vraagt zich af wie die mensen zijn en of ze terecht gevangen zaten.

Brazilië is een land dat in een permanente – niet verklaarde – burgeroorlog leeft. Er is heel veel geweld en mensen vermoorden elkaar. Omwille van de ongelijkheid, omwille van parallelle machtscircuits. De kartels en de drugshandel vervullen een rol die de staat lange tijd verwaarloosd heeft.

Pakt het beleid die problemen vandaag wel aan?  

Simone Homem de Mello: De PT is de regeringspartij die meer dan enige andere dit probleem onder ogen ziet en er iets aan probeert te doen. Maar het gaat om problemen met diepe wortels.

Er lopen tal van initiatieven voor insluiting, om mensen deel te laten hebben aan de maatschappij. Maar aan welke maatschappij? Aan de consumptiemaatschappij, dat is voor mij heel duidelijk. Maar misschien is dat een noodzakelijke stap. Misschien moeten mensen eerst op dat punt kunnen komen, om zich zo opgenomen te voelen. Via de mogelijkheid om te consumeren.

Waarom bent u naar Brazilië teruggekeerd?

Simone Homem de Mello: Omwille van een heel sterk gevoel: de drang om de zon en de lucht te zien, het tropische karakter van de Braziliaanse samenleving. 

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Latijns-Amerika & ecologie
    Alma De Walsche schrijft over ecologische thema’s, van klimaat- en energiebeleid, over landbouw- en voedsel tot transitie-initiatieven en baanbrekers. Ze volgt al enkele decennia Latijns-Amerika, met een speciale focus op de Andeslanden.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.