Waarheidscommissie in Burundi

Monseigneur Nahimana: ‘Etnisch geweld ontstaat door groeiende ongelijkheid’

© Elien Spillebeen

 

Het wordt vaak vergeten dat niet enkel Rwanda, maar ook Burundi in de jaren ‘90 door vergelijkbare stormen van etnisch geweld ging. De waarheids-en verzoeningscommissie moet tegen 2020 duidelijkheid brengen over verantwoordelijken en slachtoffers van Burundi’s pijnlijke geschiedenis. MO* sprak de voorzitter van Burundi’s waarheidscommissie, Monseigneur Nahimana, over de vloek van een onverwerkt verleden.

Diffuus familieverleden

‘De meeste jongeren kregen van de ouders vaak te horen dat ze het verleden beter lieten rusten. Maar in 2015 gleed hun land opnieuw af in een diepe crisis. Soms bracht dit vragen naar boven over hun eigen familieverleden’, legt onderzoekster Lidewyde Berckmoes* (NSCR Research Institute Amsterdam) uit. ‘Al is de impact van Burundi’s verleden op hun leven erg diffuus, in het licht van een nieuwe crisis werden de sporen soms zichtbaar.’

Graven in dit verleden van Burundi is precies wat monseigneur Jean-Louis Nahimana moet doen. Slechts vier jaar kreeg hij om het land met de waarheid te confronteren en verzoening te bewerkstelligen. Maar de timing van de aanvang van zijn werk bleek erg ongelukkig. In 2015 stelde de zittende president Nkurunziza zich tegen de regels van de grondwet in toch kandidaat voor een derde termijn. Dit leidde tot een nieuwe golf van geweld en repressie. 

Nahimana praat met MO* over de pijn en het moeilijke helen van Burundi’s wonden. Over hoe het heden en het verleden zoals steeds onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn. 

Is het in Burundi, zoals haar diaspora het kennelijk aanvoelt, niet veiliger de waarheid te laat rusten?

Mgr. Nahimana: Ik begrijp die reflex. Er is inderdaad ook binnen Burundi angst om de pijnlijke waarheid onder ogen te zien.  Dit toont alleen maar hoe ernstig de wonden zijn. Veel mensen denken dat ze de bladzijde al hebben omgedraaid. Maar in werkelijkheid zijn ze nog ziek.

Is de Burundese maatschappij dan ziek volgens u? 

Mgr. Nahimana: Absoluut. De Burundezen vinden het moeilijk om te dialogeren, om te praten over het verleden. Zelfs op herdenkingsdagen lijkt er een wedstrijd gaande. Eén datum wordt aangegrepen om parallelle, tegenstrijdige verhalen te verspreiden. Dit zijn symptomen die tonen dat het nodig is om de moed bijeen te rapen en de confrontatie met de geschiedenis aan te gaan. Dit is een pijnlijk proces, maar een proces dat nodig is om te genezen.

Wantrouwen bij de elite

De schade van een onverwerkt verleden uit zich ook in de huidige crisis in Burundi?

Mgr. Nahimana: Iemand bij wie de trauma’s zich hebben opgestapeld, reageert vaak anders. Een slachtoffer van gisteren wordt daardoor soms de dader van vandaag. Een mechanisme dat we inderdaad al te goed kennen in Burundi, met een geschiedenis van verschillende golven van geweld.

‘De waarheid moet de cyclus van geweld doorbreken’

Mensen begrijpen vaak niet dat dit een symptoom is van het verhullen van de waarheid. Als we de cyclus van geweld willen doorbreken dan moeten we de waarheid, maar evenzeer ons eigen aandeel hierin, onder ogen zien.

Angst en wantrouwen’, het zijn ook symptomen van een getraumatiseerde bevolking. Bij de start van de commissie kwam veel kritiek over de ongelukkige timing. De huidige crisis ondermijnde ongetwijfeld ook bij de Burundese bevolking het vertrouwen in uw werk?

Mgr. Nahimana: Die vrees dat er geen vertrouwen zou zijn, bleek onterecht. Vandaag hebben we tussen de 25.000 en 30.000 getuigenissen geregistreerd. Het wantrouwen lijkt mij vooral aanwezig bij de elite, veel minder bij de basis. 

Wij hebben, in tegenstelling tot buitenlandse waarheids- en verzoeningscommissies, geen mandaat om te berechten. Dat heeft als voordeel dat mensen sneller hun verhaal durven doen. In tijden van politieke hoogspanning, waar het vertrouwen in politiek en justitie broos is, is dit een sterkte gebleken.

Heel wat kritische stemmen van het huidige regime werden gedood, vervolgd of moesten het land ontvluchten. Hun stem, en die van de meer dan 400.000 Burundese vluchtelingen, wordt niet gehoord in uw onderzoek. Dit is toch een groot gebrek? 

Mgr. Nahimana: Het is inderdaad spijtig dat we in die omstandigheden moeten werken. Maar toch geloof ik dat we net in tijden van crisis de problemen bij de wortels moeten aanpakken.

Dat een nieuwe vluchtelingengolf is ontstaan, is uiteraard betreurenswaardig. Maar de waarheid die we aan het licht willen brengen, bevindt zich in het land. De verhalen, de massagraven, die hebben het land niet verlaten. Die feiten staan vast. Die kunnen niet worden ontkend of genegeerd. 

Doorlichting

Uw commissie wil de waarheid aan het licht brengen om zo tot verzoening te komen. Maar gezien het huidige politieke klimaat kan uw rapport misschien ook een omgekeerd effect hebben. Hoe vermijdt u dat de resultaten politiek worden gekaapt? 

Mgr. Nahimana: We gaan geen rapport publiceren zonder een voorafgaande publieke consultatieronde. Momenteel zijn we de verzamelde gegevens volop aan het verwerken. Vervolgens organiseren we publieke consultaties waarbij een aantal casussen verder worden uitgediept.

De keuzes van deze casussen kan het politiek wantrouwen versterken. Waarom wordt één verhaal eruit gelicht, en een ander niet? 

‘Sommige mensen dragen nu eenmaal meer verantwoordelijkheid dan anderen’

Mgr. Nahimana: Er zijn nu eenmaal mensen die meer verantwoordelijkheid dragen in wat gebeurd is dan anderen. De commissie zal hier onafhankelijk over oordelen. Dus er zullen criteria zijn om dit te bepalen. 

Het is net de taak van deze commissie om een doorlichting te doen van de machthebbers. We moeten vermijden dat zij die een rol hebben gespeeld in de tragedies van het verleden, in de toekomst nog kunnen delen in de macht.

Zullen ook de leiders van vandaag bereid zijn om op moeilijke vragen te antwoorden? 

Mgr. Nahimana: Als zal blijken uit ons onderzoek dat bepaalde leiders verantwoordelijkheid dragen voor misdaden uit het verleden zullen ze uitleg moeten geven. We willen weten waarom dit heeft kunnen gebeuren, waarom ze op een bepaalde manier gehandeld hebben.

Berechting en gerechtigheid

De commissie zal niet berechten. Mensen hebben soms nood aan gerechtigheid om tot verzoening te kunnen komen. Slachtoffers van de huidige repressie stellen misschien terecht weinig hoop in een onafhankelijke juridische opvolging?  

Mgr. Nahimana: Dit is inderdaad de realiteit waarbinnen we werken. De wet legt ons op dat ons rapport niet enkel aan de staat en het Burundese parlement gericht is, maar ook aan de Verenigde Naties. Als we concluderen dat er misdaden zijn die het nationale mandaat overschrijden, zoals misdaden van genocide, misdaden tegen de menselijkheid, dan begrijpt u dat dit betekent dat onze leiders met de VN rond de tafel moeten zitten om het vervolg te gaan bepalen.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
Er zijn nu eenmaal onaanvaardbare misdaden gebeurd. Ook al zijn ze niet onmiddellijk berecht, al is er een eeuwwisseling overheen gegaan, ze blijven onaanvaardbaar. 

Het feit dat Burundi zich in 2016 terugtrok uit het Internationaal Strafhof, geeft de bevolking niet onmiddellijk het signaal dat de huidige politieke leiders zin hebben om rond te tafel te zitten. Hoe leest u deze beslissing? 

Mgr. Nahimana: Dit is helaas een politieke beslissing, verbonden aan de huidige politieke context. Maar het is geen onomkeerbare beslissing, laat mij het zo stellen.

Dus u betreurt de beslissing?

Mgr. Nahimana: Het is een beslissing die me persoonlijk te boven gaat. Ik respecteer de soevereiniteit van de beleidsvoerders. Het is iets wat de Burundezen echter zelf in vraag moeten stellen.

U respecteert de soevereiniteit van de bewindvoerders, maar respecteren ze ook de uwe? Meerdere malen heeft u moeten vragen aan politici om het werk van de commissie niet politiek te misbruiken.

Mgr. Nahimana: Heel vaak inderdaad. We proberen zelf heel hard na te denken over de mogelijke risico’s die het werk van onze commissie bedreigen. De wet beschermt de onafhankelijkheid van de commissie. We hebben geen minister die boven ons staat. Maar doorheen dit proces, door de hoeveelheden aan politieke meningen over ons werk, beseffen we dat we blijvend strategieën moeten uitwerken om onze onafhankelijkheid te vrijwaren. 

Structurele ongelijkheid

Meer dan 25.000 getuigenissen later hebt u misschien wel bruikbare inzichten verworven in de trauma’s van Burundi. Ziet u bepaalde mechanismen die ons kunnen helpen nieuwe tragedies te vermijden? 

Mgr. Nahimana: Ik stel vast dat belangrijke waarden steevast verwaarloosd werden. Waarden als gelijkheid bijvoorbeeld. 

‘Mechanismen van gelijkheid moeten nieuw geweld voorkomen’

We leven in een land waar er slechts één melkkoe is. Er is geen private sector. Of je behoort tot de machthebbers en je kan je brood verdienen, of je hebt geen toegang tot de macht en bent arm en krijgt de eindjes amper aan elkaar geknoopt. Geweld ontstaat door deze structurele ongelijkheid. Er zijn mechanismen van gelijkheid nodig om nieuw geweld te voorkomen. 

We moeten ook anders leren omgaan met onze diversiteit. We zijn een land met verschillende gemeenschappen, etnische groepen en clans. Er is een vernieuwend mechanisme nodig om deze diversiteit gezond te beheren. 

En we moeten de democratie tegen het licht durven houden. We verkeren in een diepe crisis. De publieke vrijheid wordt momenteel niet vrijwaard. Dat baart me zorgen.

Elien Spillebeen

Mgr. Nahimana te gast op conferentie de conferentie ”Governance, Peace and Development in Burundi”, georganiseerd door Institute of Development Policy van de Universiteit Antwerpen

Meer dan verkiezingen

De huidige crisis ontstond toen de huidige president Nkurunziza na twee mandaten een derde termijn aanging. Het recente nieuws dat hij dan toch geen vierde mandaat ambieert in 2020 is door u dan als goed nieuws onthaald? 

Mgr. Nahimana: Ja. Toch wel. De president geeft volgens mij het goede voorbeeld door een wissel van de macht toe te staan. Maar een democratie moet meer zijn dan een aanpassing aan het hoofd van het land. Democratie is ook meer dan verkiezingen. 

Mijn frustratie vandaag is het gebrek aan dialoog. Bij het zoeken naar oplossingen voor crisissen staart men zich telkens blind op de macht van de macht. Ook in de huidige crisis wil men het dak plaatsen voor de pijlers versterkt zijn.  Er werd in het verleden nooit nagedacht over het versterken van de fundamenten van een democratie die echt stabiliteit brengen.

Eenmaal politici aan de macht zijn leggen ze nog amper verantwoording af aan de bevolking. Ook het gebrek aan vrijheid is problematisch. Mensen moeten kunnen participeren aan de ontwikkeling van hun land. Pas zo kunnen we bouwen aan wederzijds respect tussen de verkozenen door het volk en het volk voor haar verkozenen. 

‘De demografische druk bedreigt de stabiliteit’

In een land als Burundi met een serieuze demografische druk moeten we ons bovendien ook andere vragen durven stellen. Tot op de dag vandaag is dit thema taboe: Hoe de natuur beheren in een land met demografische groei als de onze?

Is gezinsplanning noodzakelijk voor de stabiliteit van het land?

Mgr. Nahimana: Niet enkel ikzelf, maar ook de katholieke kerk is bezorgd over hoe de demografische druk de stabiliteit van ons land kan bedreigen.

Daarom pleiten we voor verantwoordelijk ouderschap. We verkiezen voor de gezinsplanning nog steeds de natuurlijke methoden. Maar families zijn vrij om daar zelf een keuze in te maken. 

U bent met de waarheids- en verzoeningscommissie halfweg uw termijn. Zal vier jaar volstaan om u werk tot een goed einde te brengen? 

Mgr. Nahimana: De wet voorziet een mogelijke verlenging met één jaar. Dat zal waarschijnlijk nodig zijn.

Maar vergis u niet, verzoening is een lang proces. We zullen Burundi niet op vier of vijf jaar tot verzoening kunnen brengen. Maar we hopen wel dat we een helingsproces op gang kunnen trekken. 

 

* Traces of Conflict

Onderzoekster Lidewyde Berckmoes (NSCR Research Institute Amsterdam) en fotografe Marieke Maagdenberg verzamelden getuigenissen uit de Burundese diaspora in België en Nederland. Met portretten en verhalen van jongeren tonen ze hoe Burundi’s geschiedenis ook als een donkere schaduw over hun leven hangt. Het fotoboek van Berckmoes en Maagdenberg Traces of Conflict verschijnt in 2019. ​

Marieke Maagdenberg

onderzoekster Lidewyde Berckmoes en fotografe Marieke Maagdenberg verzamelden verhalen uit de Burundese diaspora

 

Monseigneur Nahimana, onderzoekster Lidewyde Berckmoes en fotografe Marieke Maagdenberg waren in Antwerpen naar aanleiding van de conferentie ”Governance, Peace and Development in Burundi”, georganiseerd door Institute of Development Policy van de Universiteit Antwerpen.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2776   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2776  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.