Vrijheidsberoving anno 2017: van mega-gevangenis tot klein detentiehuis

Naar aanleiding van De Nationale Dag van de Gevangenis komt in BOZAR een breed publiek bijeen om nieuwe denkpistes voor de gevangenis van de toekomst te vinden. Veldwerkers, beleidsmakers, ex-gedetineerden en iedereen met een maatschappelijke interesse kan het publieke debat inspireren. Dit jaar is het thema ‘Gedetineerd: En de familie?’ Via lezingen, diverse ontmoetingen met ex-gedetineerden en getuigenissen van familie, wordt een beeld geschetst van de gedetineerde in relatie tot de familie.

Een verouderd gevangeniswezen

Een debat over het gevangeniswezen is broodnodig in een land waar 57,6 procent van de ex-gedetineerden recidiveert, dat werd geconstateerd in een eerste grootschalige studie over recidivecijfers in België. Bovendien blijven problematieken zoals overbevolking, heropsluiting, detentieschade en radicalisering uiterst actueel.

‘Een debat over het gevangeniswezen is broodnodig in een land waar 57,6 procent van de ex-gedetineerden recidiveert’

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) veroordeelde België al meerdere malen voor de erbarmelijke toestand van haar gevangeniswezen. De meest recente veroordeling dateert van mei 2017. Toen verwees het EHRM naar de mensonterende omstandigheden van detentie, die een inbreuk zijn op artikel 3 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens: ‘Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of straffen.’

Er werd onder andere geconstateerd dat gevangenen in trio- of duocellen te weinig privéruimte hebben, dat gedetineerden te weinig tijd buiten de cel doorbrengen en dat er geen afgesloten toilet in de cel aanwezig is. EHRM veroordeelde België in een ander arrest ook voor de structurele problematiek van de lamentabele opsluitingen van mensen met een psychiatrische aandoening of mentale beperking in penitentiaire inrichtingen.

Als remedie tegen de problematiek van de overbevolking bouwt België nu in sneltempo nieuwe megagevangenissen. Zo kreeg de gevangenis in Haren, na veel discussie, een bouwvergunning. Haren wordt met 1.190 plaatsen de grootste van het land.

Re-integratie en herstel

Voorstanders van de gevangenis van Haren argumenteren dat dit ‘gevangenisdorp’ mensen meer vrijheid en bewegingsruimte zal geven en dat er betere faciliteiten aanwezig zullen zijn. Hans Claus, criminoloog, voorzitter van de vzw De huizen en gevangenisdirecteur in Oudenaarde, reageert kritisch.

‘Nu ligt de focus op re-integratie, normalisering, herstel, participatie en responsabilisering van de gedetineerde’

‘Wij moeten blijven nadenken over de zin van detentie en welke maatschappelijke rol wij willen toedelen aan de gevangenisstraf. Als de bedoeling van detentie re-integratie en herstel is, kunnen we dat niet bereiken door gedetineerden af te zonderen in hun micro-getto’s of gevangenisdorpen.’

‘Ik kon het bijna niet geloven toen ik de plannen van de nieuwe gevangenissen, die in 2010 werden voorgesteld, onder ogen kreeg. Dit waren simpelweg kopieën van de 19de -eeuwse modellen. Die gevangenissen werden toen gebouwd om bezinning, eenzame afzondering en gebed te bewerkstelligen. Nu ligt de focus op re-integratie, normalisering, herstel, participatie en responsabilisering van de gedetineerde. De basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden focust op individuele detentieplannen die vorm krijgen met inbreng van hulp- en dienstverlening uit de vrije samenleving.’

‘Deze doelstellingen kunnen nooit gerealiseerd worden in grootschalige gevangenissen zoals Haren, waar elke vorm van individuele assistentie op logge bureaucratie zal botsen. Architecturaal gezien zijn dit soort gevangenissen nog steeds disciplineringsinstituten. De eisen van het grote geheel zullen de individuele aanpak fnuiken.’

100 huizen

‘Architecturaal gezien zijn dit soort gevangenissen nog steeds disciplineringsinstituten’

‘Na het zien van de masterplannen voor de nieuwe gevangenissen, ben ik beginnen nadenken over alternatieven’, meldt Hans Claus. ‘“Bouw liever 100 huizen in de plaats van nog eens zo een mega-gevangenis”, vertelde ik aan journalisten als een reactie op de bekendmaking van de plannen. Ik ben intensief met dat idee beginnen werken en heb allerhande werkgroepen leven ingeblazen. Politici, architecten, hulpverleners, filosofen, economen, iedereen heb ik in het bedenken van dit concept betrokken. Zo is het concept van de kleinschalige detentiehuizen stilaan vorm beginnen krijgen.’

Kleinschalige detentiehuizen zijn huizen waarin maximum drie leefgroepen van tien gedetineerden verblijven, wat ervoor zorgt dat programma’s op maat kunnen worden bedacht voor doelgroepen met verschillende noden. Voor verschillende soorten doelgroepen ontwierpen wij verschillende detentiehuizen op maat, sommige beter beveiligd dan andere.’

‘Gedetineerden worden verplicht om actief met de oorzaken van hun problemen aan de slag te gaan, en leren in groep te leven en te werken’, zegt Hans Claus. ‘Een dergelijke aanpak is momenteel niet mogelijk. Nu zit de professionele crimineel samen met iemand die bijvoorbeeld relationele problematieken heeft.’

Maatschappelijke wisselwerking

‘Wat heel erg belangrijk is binnen ons concept is het inkapselen van detentiehuizen in hun omgeving, waardoor een wisselwerking kan ontstaan tussen de gedetineerden en de samenleving’, meldt Hans Claus.

‘We willen ernaar streven dat detentiehuizen iets kunnen bijdragen aan de omgeving en vice versa’

‘Die detentiehuizen kunnen iets betekenen voor de buurt, je kan er een afhaalpunt starten, je kan er iets kweken, iets maken, iets herstellen. Dát geeft inhoud aan die detentie, dát is herstelgericht werken! Zo zijn gedetineerden niet enkel een last of een kostenpost. We willen ernaar streven dat detentiehuizen iets kunnen bijdragen aan de omgeving en vice versa. Door dit soort interactie kunnen gedetineerden terug re-integreren.’

‘Kleinschaligheid, differentiatie en maatschappelijke integratie, dat zijn de drie variabelen die ervoor zorgen dat detentie beter kan werken, dat is de conclusie van veel vergelijkende studies. Die drie variabelen brengen wij in de detentiehuizen samen.’

Detentie 2.0

‘Het is zeker haalbaar! Waar het concept van het detentiehuis begonnen is met een droom, is het ondertussen tot een serieus concept uitgegroeid’, zegt Hans Claus. We hebben zelfs al een Europese beweging in de maak. Het zou eigenlijk een Europees streefdoel moeten zijn om detentie 2.0 te realiseren. Detentie 1.0 was de gevangenis, daar zijn we nu al een goede twee eeuwen mee bezig, het is hoog tijd voor iets nieuws!

‘De investering in detentiehuizen zouden we binnen 20 jaar tijd gemakkelijk terugbetaald hebben. De kleinschalige detentiehuizen zouden ervoor zorgen dat detentie zinvol ingezet kan worden. Daardoor zouden straffen ingekort worden en zullen minder mensen recidiveren. Dit zal de kosten van het gevangeniswezen enorm terugschroeven.’

‘Detentie 1.0 was de gevangenis, daar zijn we nu al een goede twee eeuwen mee bezig, het is hoog tijd voor iets nieuws!’

Er zijn tientallen studies gedaan binnen de criminologische wetenschappen over de functie van gevangenschap, wat die straf met een mens doet. Cijfers tonen aan dat mensen sneller hervallen wanneer je ze opsluit dan wanneer je ze niet opsluit. Robert Martinson schrijft over de mythe van het detentiebeleid. In zijn iconische boek ‘ “What Works” concludeert hij dat “niets werkt.” Alles wat er gedaan wordt binnen de gevangenis, of we nu inzetten op onderwijs of een bibliotheek bouwen is, zal uiteindelijk toch niet werken. Het besluit is dat die doos zélf een slechte uitvinding is.’

‘Minister van Justitie Koen Geens maakt momenteel werk van de kleinschalige detentiehuizen. Uiterlijk tegen 2019 zouden minstens twee transitiehuizen voor mensen die aan het einde van hun straf zitten in werking moeten treden. Daarna moeten er kleinschalige transitiehuizen volgen. Het is een traag proces, maar er is verandering op komst!’