Ian Buruma: ‘Populisten buiten de angst van Europeanen uit’

Ian Buruma was een van de talrijke sprekers op de jaarlijkse State of Europe, een denkdag over de Europese Unie die georganiseerd wordt door de denktank Friends of Europe. De inleidende sessie werd gegeven door zijn landgenoot Frans Timmermans, vice-voorzitter van de Europese Commissie.

Timmermans zei onder andere dat het verschrikkelijk is dat sommige Europese jongeren meer aangetrokken worden door ‘een doodscultus’ dan door de Europese idealen. ‘Iedereen in Europa moet opnieuw kunnen dromen. Iedereen moet een toekomstperspectief hebben in Europa, gebaseerd op Europese waarden.’ Hij verduidelijkte niet hoe dat mogelijk is als de Commissie en de Raad zo radicaal blijven inzetten op besparingen en de afbouw van sociale voorzieningen.

Aan Ian Buruma vroegen we of hij daar warm van wordt, van zo een pleidooi?

Ian Buruma: Ik weet natuurlijk al niet zeker wat Timmermans bedoelt met die Europese waarden. Het probleem in Europa vandaag is niet zozeer een probleem van waarden. We hebben veel meer een politiek probleem. De Europese constructie is gemaakt door mensen die economische eenwording wilden gebruiken om politieke eenwording te bewerkstelligen.

Je kan wel praten over waarden, maar je zal het probleem toch vooral politiek moeten aanpakken.

Die politieke poot is steeds sterker geworden, zeker na de val van het IJzeren Gordijn, zonder dat Europa een federale staat geworden is met democratische instellingen. Dat zorgt ervoor dat enerzijds de autoriteit van de nationale staten ondermijnd worden door de overheveling van bevoegdheden naar de EU, terwijl die EU anderzijds geen democratische staat is.

Je kan met andere woorden wel praten over waarden, maar je zal het probleem toch vooral politiek moeten aanpakken. Ik begrijp natuurlijk wel waarom Timmermans zo sterk pleit voor waarden en voor de noodzaak aan een enthousiasmerend project: de EU wordt immers voortdurend bekritiseerd omwille van haar verondersteld bureaucratische karakter. Hij wil ingaan tegen het feit dat extreem rechts het debat over dromen en idealen monopoliseert, en het klopt dat daar iets tegenover moet worden gesteld.

Hebben we behoefte aan een Europese identiteit om dat weerwoord op rechts te vinden?

Ian Buruma: Identiteit is een bundeling van zaken die te maken hebben met cultuur, traditie, geschiedenis, literatuur en zo verder. Maar identiteit heeft ook een politieke inhoud. Een nationale identiteit verwijst naar een soevereine natie, dat is een héél politieke inhoud. In die zin is een nationale identiteit heel anders dan een culturele of religieuze identiteit.

Het is niet in principe onmogelijk om die nationale identiteiten uit te breiden tot of vast te knopen aan een Europese identiteit, maar dan bots je toch weer op de politieke vraag hoe die scherp omlijnde identiteit zich verhoudt tot wat nu een vaag omschreven identiteit is.

Een van de “waarden” die vaak naar voor geschoven als centraal voor een authentiek Europese identiteit, is de scheiding tussen kerk en staat, de seculiere maatschappelijke inrichting. Dat perspectief eindigt bijna altijd in het problematiseren van de aanwezigheid of de immigratie van moslimburgers.

Als onze maatschappijen helemaal seculier zouden zijn, dan zouden we niet zo een grote moeite hebben om een minderheid die religieus is te absorberen.

Ian Buruma: Als onze maatschappijen echt helemaal seculier zouden zijn, dan zouden we niet zo een grote moeite hebben om een minderheid die religieus is of die een andere religie aanhangt te absorberen. In realiteit zijn ook Europese landen nog maar ten dele seculier, en ze zijn dat nog maar heel recent. Overigens was de vorige paus [Ratzinger of Benedictus XVI] er net van overtuigd dat de kern van de Europese identiteit in het christelijke geloof gelegen was. Hij heeft daar ook behoorlijk werk van proberen maken.

Europa heeft altijd religieuze minderheden gekend, dus ik zie niet waarom het een onoverkomelijk probleem zou zijn om nu een islamitische minderheid te absorberen. Overigens is een deel van migranten en vluchtelingen uit het Midden-Oosten zelf ook overtuigd seculier.

Toch leeft er heel wat ongerustheid in de samenleving.

Ian Buruma: Ten dele omdat bestaande vragen en ongerustheid bewust worden aangepookt en opgestookt door sommige populistische partijen die leven bij gratie van de angst die onder mensen heerst. Anderzijds wordt die onrust aangewakkerd door het nieuws, door de realiteit van een gewelddadige revolutionaire beweging die opgekomen is in het Midden-Oosten, daar kun je niet omheen. De gewelddaden die daar plaatsvinden zorgen ervoor dat mensen zich bedreigd voelen.  Ik denk niet dat het een existentiële bedreiging is voor Europa, maar het is wel iets om rekening mee te houden, al was het maar omdat het makkelijk wordt geëxploiteerd.

Wat is de grootste uitdaging voor Europa: de terugkeer van religie in het publieke leven of de dreigende terugkeer van exclusief nationalisme?

Ian Buruma: Het probleem voor Europa is op de eerste plaats dat veel van deze problemen en uitdagingen in wezen nationaal zijn. De manier waarop de Fransen omgaan met religie én nationalisme is heel anders dan de Britten of de Duitsers, de Polen en de Belgen. Er is met andere woorden geen Europese blauwdruk om om te gaan met deze zaken, en dat moeten we ook niet hebben. De nationale tradities zijn nu eenmaal verschillend, en daarvan moet je uitgaan om actuele antwoorden te geven op nieuwe uitdagingen.

In Taming the Gods onderzoekt u die nationale verschillen voor een aantal landen. Zijn daaruit toch lessen te trekken die nuttig zijn voor meerdere Europese landen?

Ian Buruma: Wat in alle landen van Europa geldt en verworven is, is godsdienstvrijheid. Die moet dan ook door burgers én overheden nageleefd worden. Mensen moeten in hun privéleven vrij zijn te geloven wat ze willen geloven en de staat moet pas ingrijpen als ze de wet overtreden.

Wat de staat niet kan tolereren is het gebruik van geweld of het dreigen met geweld.

Dat betekent dat de staat wel religieuze ideeën moet tolereren die haar misschien tegenstaan of die niet stroken met bepaalde interpretaties van de westerse, Europese Verlichting. Wat de staat niet kan tolereren is het gebruik van geweld of het dreigen met geweld. Dat tolereert men ook niet van andere individuen of groepen, en dat hoeft dus ook niet als dat geweld zogezegd religieuze achtergronden heeft. De wet is de wet, en de wet van het land moet altijd prevaleren boven religieuze wetten.

Als de populistische politiek er zo goed in slaagt om de angsten van mensen te gebruiken, dan is de belangrijkste vraag misschien hoe je de angst bij alle lagen van de bevolking kan verminderen of wegnemen.

De toekomst is voor veel mensen inderdaad beangstigend.

Ian Buruma: De toekomst is voor veel mensen inderdaad beangstigend. En de angst voor de andere zal er altijd zijn, maar onderwijs en media hebben een hele grote verantwoordelijkheid om begrip te kweken en om mensen vanaf hele jonge leeftijd te laten wennen aan de idee dat ze samenleven met andere mensen met een hele andere achtergrond.

Volstaan vorming en sensibilisering wel? Moeten we niet veel meer inzetten op de sociale bescherming van kwetsbare groepen? Het zijn hun lonen die ondergraven worden, hun straten die veranderen, hun levens die op de schop gaan.

Het belangrijkste is dat iedereen werk heeft, ook Mohammed en Ahmed.

Ian Buruma: Ja, natuurlijk moeten mensen sociaal beschermd worden, maar dat neemt niet weg dat iedereen met de nieuwe realiteit zal moeten leren leven. Dat is misschien makkelijker voor de goed opgeleide, welverdienende bovenlaag, maar het probleem raakt iedereen. Bovendien kan te veel bescherming ook een probleem vormen, want dat wordt al snel een drempel waar de nieuwkomers niet over kunnen. Het belangrijkste is dat iedereen werk heeft, ook Mohammed en Ahmed. En wie werk heeft, moet er vertrouwen in kunnen hebben dat hij niet morgen plots op straat zal staan.

Cultuur heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in het verbeelden van verbondenheid en gemeenschap. Speelt cultuur die rol vandaag nog?

Ian Buruma: Kunst en cultuur moeten niet ingezet worden voor vorming of identiteit. Tegelijk zitten er best heel wat mogelijkheden, zelfs in de commerciële cultuur. Kijk maar naar de inspanningen die in het voetbal gedaan worden om racisme tegen te gaan. Dat is een langzaam proces, maar het helpt.

Soms –maar wel zo weinig mogelijk- moet ook de wet een rol spelen om ervoor te zorgen dat culturele expressie zo weinig mogelijk mensen discrimineert of nodeloos belachelijk maakt. Al moet je daar dan ook weer mee opletten, want de wet moet de vrijheid van meningsuiting ook mogelijk maken en beschermen.

Is Europa in staat om op wereldschaal te wegen?

Ian Buruma: Europa is met zijn enorme markt een zwaargewicht op economisch vlak. Op vak van defensie speelt de EU nauwelijks een rol, want er is geen eengemaakte defensie. Qua ideeën –de soft power- is Europa dan toch weer een grootmacht.

Is dat nog wel zo? Toen de opkomende machten hun opwachting maakten tien jaar geleden, keken ze zeker naar de Europese welvaartstaat, maar de EU lijkt die momenteel af te bouwen.

We moeten niet domweg teruggrijpen naar wat vroeger “echt-linkse” standpunten waren, er is integendeel behoefte aan echte inhoudelijke vernieuwing.

Ian Buruma: Daar hebt u een punt. Dat brengt ons ook terug tot het politieke probleem van Europa. De sociaal-democratische partijen hebben aan invloed, kiezers en macht verloren door veel te dicht aan te schurken bij partijen waarmee ze eigenlijk niets te maken hebben. Dat maak je niet goed door domweg terug te grijpen naar wat vroeger “echt-linkse” standpunten waren, er is integendeel behoefte aan echte inhoudelijke vernieuwing.

Een van de nieuwere ideeën van de voorbije jaren was om niet alleen de staat op zijn verantwoordelijkheid aan te spreken, maar ook het bedrijfsleven. Na de dieselgate vraagt een mens zich af: kunnen we multinationale bedrijven eigenlijk wel vertrouwen als verantwoorde sociale actoren?

Ian Buruma: Nou, vertrouwen niet. Maar je kan met hen wel iets bereiken, bijvoorbeeld door naming and shaming. Op die manier kan je er toch mee voor zorgen dat ze afspraken over bijvoorbeeld milieuvervuiling nakomen. Vertrouwen kan je ze niet, maar je kan ze wel het vuur aan de schenen leggen.