Mensenrechtenadvocaat Omer Shatz: ‘Mensen laten verdrinken is niets minder dan een misdaad tegen de mensheid’

Het is al lang geen voorpaginanieuws meer, maar nog steeds komen er mensen op de vlucht om bij hun gevaarlijke overtocht op de Middellandse Zee. Zo zijn er de afgelopen dagen tientallen mensen verdronken voor de kusten van Griekenland nadat hun bootjes in zwaar weer verzeild raakten. Volgens de Israëlische mensenrechtenadvocaat Omer Shatz draagt de EU een verpletterende verantwoordelijkheid. In een interview met MO* in 2021 zei hij: ‘Wat op de Middellandse Zee gebeurt is moord door verdrinking. Het gebeurt intentioneel en systematisch, als onderdeel van een welbepaald beleid.’

21 april 2021. Een rubberboot, vertrokken uit Libië en met maar liefst 130 opvarenden aan boord, komt in de Middellandse Zee in zeer woelig water terecht. Na uren vechten tegen metershoge golven kapseist hij op 22 april. Veel passagiers zijn afkomstig uit landen in Sub-Saharaans Afrika, allen hebben ze de hel van Libië meegemaakt. Niemand overleeft.

En dan duikt het ontstellende bericht op: diverse autoriteiten waren gewaarschuwd, deze mensen konden worden gered. Volgens de vrijwilligers van hulplijn Alarm Phone werden de posities van de boot in nood, lang voor hij kapseisde, doorgegeven aan diverse autoriteiten in Europa en de Libische kustwachten. Niemand ondernam actie. Honderddertig levens werden uitgevaagd.

In rechtstermen heet dit minstens schuldig verzuim, denk ik. Tot ik spreek met Omer Shatz, die ik via Zoom ontmoet in het kader van zijn deelname aan een debat in NTGent. Als gerechtelijk onderzoek Alarm Phone gelijk geeft, zegt de mensenrechtenadvocaat, dan is dit niet minder dan een misdaad tegen de mensheid.

Individuele verantwoordelijkheid

Misdaad tegen de mensheid. Het is een loodzware term die beelden oproept van nietsontziende machtswellustelingen in andere contreien, bloedige dictaturen en gruwelijke mensenrechtenschendingen. Beelden die je doorgaans niet verbindt met ons democratische Europa.

‘Ik zeg dit niet zomaar als een naïeve activist, ik weet waarover ik spreek’, zegt Shatz, die zich de voorbije jaren specialiseerde in juridische strategieën om het Europese migratiebeleid uit te dagen.

De Israëli studeerde af aan de universiteit van Yale, verdiepte zich in mensenrechtengeschillen voor het Israëlische gerechtshof en gaf rechtsbijstand aan asielzoekers en Palestijnen. Hij adviseerde ngo’s als Artsen zonder Grenzen, was raadgever van onder meer Julian Assange en staat aan het hoofd van Front-Lex, een Europese juridische mensenrechtenorganisatie.

Als hij zegt dat hij weet waarover hij spreekt, gaat het vooral hierover: in 2019 legden Shatz en zijn Franse collega Juan Branco bij het Internationaal Strafhof (ICC) klacht neer tegen Europese staatsleiders, wegens misdaden tegen de mensheid op de Middellandse Zee. Twee jaar lang onderzochten Shatz en Branco minutieus de gevolgen van het Europese migratiebeleid na 2014. Dat vloeide uit in een document van 245 pagina’s dat ze in juni 2019 naar den Haag stuurden.

‘De voorbije vijf jaar stierven 20.000 mensen op de Middellandse Zee door verdrinking.’

‘Wat op de Middellandse Zee gebeurt is moord door verdrinking. Het gebeurt intentioneel en systematisch, als onderdeel van een welbepaald beleid’, zegt Shatz zonder omwegen.

‘Voor we naar Den Haag stapten, werd dit geframed als een zaak binnen de mensenrechtenwetgeving. Wij zeggen: “Neen, dit gaat over strafrecht”.’ Dat betekent dat Shatz niet staten of ‘een vage entiteit’ als de Europese Unie verantwoordelijk houdt, maar hun bestuurders.

‘Het gaat niet om de voormalige voorzitter van de Europese Commissie Jean-Claude Juncker, of om Frankrijk of Duitsland. Het gaat om president Macron en bondskanselier Angela Merkel.’

‘Voor ze de Malta-verklaring (waarmee de Europese Raad in 2017 de samenwerking van Italië met Libië vastlegde, red.) goedkeurde, was Merkel perfect op de hoogte van de martelkampen in Libië. De Duitse ambassadeur in Niger had haar na zijn bezoek aan de Libische kampen over de afgrijselijke situatie daar gerapporteerd. Hij sprak letterlijk over concentratiekampen en executies. Merkel wist dit, het gaat wel degelijk over individuele verantwoordelijkheid.’

Operatie Gesloten Zee

Tussen de documenten die Omer Shatz me stuurt, zit een forensisch rapport over een schipbreuk op zee op 6 november 2017. Die dag verdrinken 20 mensen, ook al bevinden zich vlakbij een Portugese helikopter en een aantal boten — de Franse marine en een Italiaanse boot.

Op de plaats zelf is een reddingsboot aanwezig van de Duitse ngo Sea Watch maar ook de Libische kustwacht, die de reddingsactie verstoort. De gebeurtenissen zijn glashelder gereconstrueerd op een bijgevoegde film met ware beelden.

‘Na politieke druk van Europa zette Italië de reddingsoperatie Mare Nostrum stop.’

‘In het bijzijn van ngo’s en een aantal EU-actoren, onder de vleugels van verschillende EU-operaties – het Europese grensbewakingsagentschap Frontex, Mare Securo, EUNAVFORMED-operatie Sophia — sterven 20 mensen. 47 anderen worden gedeporteerd naar de Libische martelkampen. En Europa? Europa kijkt toe.’

De voorbije vijf jaar stierven maar liefst 20.000 mensen op de Middellandse Zee door verdrinking. ‘Tegelijk werden Europese reddingsoperaties afgeschaft, reddingsmissies door ngo’s tegengehouden.’

‘Ngo’s die werkzaam zijn in internationale wateren worden gecriminaliseerd, Europese staten slepen kapiteins voor de rechtbank en leggen hun boten aan de ketting. Niet alleen Italië doet dat, ook Duitsland. Zo wordt de M.V. Louise Michel, een Duitse reddingsboot die gelinkt wordt aan de artiest Banksy, momenteel geblokkeerd om uit te varen.’

Van Mare Nostrum naar ‘track & trace’

Door grote nalatigheid van de Italiaanse autoriteiten verdronken op 11 oktober 2013 in de Middellandse Zee 268 mensen, onder wie 60 kinderen. ‘De boot die van Libië kwam, raakte in ernstige moeilijkheden en stuurde signalen uit.’

‘De Italiaanse kustwacht wachtte echter vijf uur voor ze actie ondernam. Tegen dan was de boot gekapseisd, met de dood van bijna 300 mensen tot gevolg.’ Meteen daarna, omdat de gebeurtenissen zo schokkend waren, startte Italië Mare Nostrum, vervolgt Shatz.

Wie naar Libië wordt gedeporteerd, komt automatisch in een van de Libische detentiekampen terecht.

‘De operatie, gericht op het redden van alle migranten die op volle zee in nood waren, duurde een jaar. Maar na politieke druk van Europa zette Italië Mare Nostrum stop. Onder het Europese grensbewakingsagentschap Frontex volgden de reddingsoperaties Triton, Sophia, Irini.’

‘Die operaties, zo weten we nu, zijn gericht op het tracken van migrantenboten in de Middellandse Zee. Ze hebben de opdracht: zoeken maar niet redden. Want redden betekent: ontscheping. Ontscheping betekent: mensen overnemen op je veilige boot. En jouw veilige boot betekent: Europa.’

Er is geen excuus voor, zegt Shatz, want iedereen is ervan op de hoogte. ‘Maar ondanks de onweerlegbare bewijzen van verdrinking op grote schaal verandert het beleid niet.’

Libische huurlingen

Ondanks de afschaffing van de reddingsoperaties daalde het aantal doden in de voorbije jaren. Dat klopt, zegt Shatz, maar achter die dalende cijfers gaat een ander verhaal schuil: sinds 2016 werden volgens de Israëlische mensenrechtenadvocaat 60.000 mensen onderschept, gedeporteerd en gedetineerd in Libische kampen.

‘Sinds 2016-2017 werkt Europa samen met de zogenaamde Libische kustwacht. Die bestaat uit een samenraapsel van Libische milities, waarvan een aantal leden zelfs op Europese lijsten van mensenhandelaars staan.’

‘Door te ontmenselijken kan je doen wat je wil en worden mensenrechten overbodig.’

‘Europa geeft de Libiërs boten en training om mensen op “zee te zoeken en te redden”, maar hun eigenlijke taak is om boten te onderscheppen en de opvarenden terug naar Libië te deporteren. In 2015 bedroeg het percentage van onderschepte boten die werden teruggebracht naar Libië 0,5 procent. Vandaag is dat 80 tot 90 procent.’

Wie naar Libië wordt gedeporteerd, komt automatisch in een van de Libische detentiekampen terecht. Die worden in verschillende internationale rapporten de hel op aarde genoemd, en ook paus Francis spreekt over pure concentratiekampen.

‘In de kampen vindt systematische foltering plaats van mensen — gefilmd, als inzet om losgeld te krijgen van familie en/of vrienden. Vrouwen worden systematisch verkracht. Er vindt dwangarbeid plaats, rauwe mensenhandel, uithongering, mensen sterven er aan ziektes zoals tuberculose die gemakkelijk te behandelen zijn. En we weten dat daar executies plaatsvinden van mensen voor wie geen losgeld wordt betaald, en die geen waarde hebben voor de kampbeheerders.’

Ontmenselijking

‘De Libische kampen zijn de hel op aarde, en toch zegt Europa: het is te nemen of te laten’, zegt Shatz. ‘Een tijd geleden was ik te gast bij de Italiaanse zender Arte voor een dubbelinterview met de directeur van Frontex, Fabrice Leggeri.’

‘Hij gaf toe dat de levensomstandigheden in de Libische kampen en de capaciteit van de Libische kustwacht “niet perfect” zijn. Maar, vervolgde hij: de minst erge keuze tussen verdrinken en een Libisch kamp is overleven in dat kamp. Alsof dit überhaupt een dilemma is. Hoe pervers is dit: Europa creëert enerzijds een situatie waarin mensen verdrinken en schuift anderzijds deportatie naar martelkampen naar voren als oplossing.’

Shatz noemt het de strategie van de ontmenselijking, een werkwijze die hij maar al te goed kent van zijn geboorteland Israël in de houding tegenover de Palestijnen. ‘Door te ontmenselijken kan je doen wat je wil en worden mensenrechten overbodig.’

‘Die ontmenselijking gebeurt geleidelijk aan. Men vervangt “vluchtelingen” en “asielzoekers” door “migranten”, een term die oorzaken en noden wegvaagt. Vervolgens gaan staten die “migranten” criminaliseren, kruipt het discours langzaam in staatssystemen, en treedt er normalisering en maatschappelijke aanvaarding op.’

Uitstelgedrag van ICC

De voorbije twee jaar werkte Shatz aan een grootschalig feitelijk en forensisch onderzoek dat ontrafelt wie allemaal betrokken is bij het Europese migratiebeleid. En hoe dat beleid dan tot stand komt. ‘Een titanenwerk over een onvoorstelbaar complex en bureaucratisch kluwen’, zegt Shatz, die er verder niet veel over kwijt wil.

In die twee jaar lag hun dossier op een stapel in Den Haag stof te vergaren. Hoe staat het nu met die zaak?

‘In rechtstermen is dit een heel solide zaak, die voldoet aan alle criteria van het Statuut van Rome (het Romestatuut is een internationaal verdrag uit 1998, de basis waarop in 2002 het Internationaal Strafhof werd opgericht, red.). Het ICC kon niet anders dan onze aanklacht gegrond te vinden.’

‘Voor de eerste keer framen we het Europese migratiebeleid als een misdaad.’

Maar twee jaar later opende het ICC dus nog altijd geen onderzoek. ‘Te gevoelig voor een rechtstribunaal dat op Europese grond gevestigd is’, zegt Shatz.

‘Het ICC mag dan onafhankelijk zijn, het staat niet te springen om achter Duitse of Franse of Europese ambtenaren aan te gaan. Hoe je het ook draait of keert, de EU is zijn belangrijkste broodheer.’

Nochtans leek Fatou Bensouda, tot begin dit jaar de hoofdaanklager van het ICC, de zaak ernstig te nemen. Bensouda sprak zelf meermaals over oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid in de Libische kampen. Maar haar beschuldigingen betroffen de Libische kampbeheerders, ze had het niet zozeer over het aandeel van Europa.

‘Bensouda vertoonde puur uitstelgedrag’, zegt Shatz, die zijn hoop nu stelt in haar opvolger Karim Khan. Die stond tot voor kort aan het hoofd van Unitad, het VN-onderzoeksteam dat de misdaden onderzocht van terreurgroep IS in Irak en Syrië.

‘Khan kent de agenda en gelooft in gerechtigheid. Maar goed, zelfs al doet het ICC niets met onze zaak, dan zijn er nog andere andere wegen. Nationale gerechtshoven, bijvoorbeeld.’

Shatz is ook overtuigd dat deze strafzaak Europese politici niet onberoerd laat. ‘Voor de eerste keer framen we het Europese migratiebeleid als een misdaad, en zeggen we dat individuen verantwoordelijk zijn.’

Falen of successtrategie?

‘Wat gebeurt er trouwens nu in Europa als je een staat aanklaagt voor het Hof van Straatsburg of het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, en de rechters geven je gelijk?’, vraagt Shatz me. ‘Hoe zou jij een staat ter verantwoording roepen die zijn neus ophaalt voor een veroordeling door het Europese Hof van Straatsburg?’

Neem Griekenland, zegt Shatz. ‘De Griekse staat ondertekende Europese verdragen en het VN-Vluchtelingenverdrag. Maar vorig jaar in maart schortten de Grieken hun verplichtingen inzake het Europese asielbeleid voor een maand unilateraal op. Opnieuw stond Europa erbij en keek ernaar.’

‘Europa heeft blijkbaar een Israëlische jurist nodig om Frontex voor de rechter te dagen.’

De bestaande juridische mechanismen om dit soort praktijken te voorkomen of staten ter verantwoording te roepen, volstaan blijkbaar niet, zegt Shatz.

‘Wie kan een man als Fabrice Leggeri eigenlijk ontslaan? De Europese Commissie heeft die macht niet eens, omdat Frontex een compleet onafhankelijk agentschap is. Enkel een meerderheid van lidstaten kan dat doen. Begin er maar aan.’

En dus blijft Shatz erop hameren: het is nodig om mensen ter verantwoording te roepen. Hij verwijst naar de Italiaanse strafzaak die het Tribunaal van Rome in 2019 opende tegen de Italiaanse kustwacht.

In die zaak staan twee ambtenaren van de Italiaanse kustwacht terecht voor hun rol in de verdrinking van de 268 mensen op 11 oktober 2013. Beiden staan terecht voor doodslag en nalatigheid. ‘De persoon die vandaag aan het hoofd staat van de Italiaanse kustwachtoperaties denkt het best twee keer na. Hij weet dat zijn voorganger voor de rechtbank komt op beschuldiging van doodslag.’

Frontex’ rol in pushbacks

Twee maanden geleden riep Front-Lex, de juridische mensenrechtenorganisatie waarvan Omer Shatz juridisch directeur is, Frontex ter verantwoording. Front-Lex beschuldigt Frontex dat het collectieve uitzettingen van asielzoekers door Griekenland onder de mat schuift, en dat het een actieve rol opneemt in illegale Griekse pushbacks op zee.

‘Voor de eerste keer slepen we Frontex, op basis van sterke bewijzen, voor het Hof van Justitie van de Europese Unie (CJEU) in Luxemburg. Frontex monitort en onderschept boten, roept de Hellenistische kustwacht op om de vluchtelingen over te hevelen op oranje raftjes. Waarna ze worden achtergelaten.’

Voor alle duidelijkheid, voegt Shatz toe: dit zijn geen Libische huurlingen. ‘Het gaat om Griekse kustwachten en een Europees agentschap die mensen, inclusief kinderen, achterlaten op volle zee, in het midden van de nacht. Dit is geen zaak van mensenrechten, dit is gewoon een misdaad.’

‘Excuseer me mijn taalgebruik maar: what. the. fuck? Dit is mensen bewust in levensgevaar brengen. Europa heeft blijkbaar een Israëlische jurist nodig om dat agentschap voor de rechter te dagen.’