Riad Sattouf: ‘Bij gebrek aan vaderland, koos ik mijn eigen volk’

De Arabier van de toekomst. Een jeugd in het Midden-Oosten (1978-1984) is het eerste deel van wat aangekondigd werd als een trilogie waarin Riad Sattouf zijn eigen jeugd vertelt.

Het was meteen un succès fou, bevestigt de dame van Allary Editions, die de deur voor me opendoet. Riad Sattouf zet een espresso voor mij, terwijl hij zelf blijft smullen uit het bakje frambozen. ‘Hop’, zegt hij als hij gaat zitten, zoals in: vooruit met de geit.

Sattouf zit niet stil. L’Arabe du futur 2. Une jeunesse au Moyen-Orient (1984-1985) is klaar om de boekenwinkels te bestormen, en de trilogie wordt wellicht een quadrologie. Intussen schrijft hij een tv-serie en blijft hij zijn wekelijkse pagina in le Nouvel Observateur tekenen.

Hij wordt een van de beste tekenaars van zijn generatie genoemd –De Arabier werd gelauwerd met de hoofdprijs van het stripfestival in Angoulême, en dat gebeurde in 2010 ook al eens met het derde deel van de serie Pascal Brutale. Ook zijn film Les Beaux Gosses was een enorm succes in Frankrijk.

Wat trok u aan in tekenen?
Riad Sattouf: Ik heb het gevoel dat ik altijd al getekend heb. Al tekenend probeer je de wereld te herscheppen, en hoe meer je tekening lijkt op wat je probeert af te beelden, hoe meer je als kind de aandacht trekt van andere kinderen en volwassenen. Het is een perfecte manier voor een schuchter kind om toch in het middelpunt van de belangstelling te staan.

In deel 1 wordt die ervaring verteld door het moment waarop u een tekening maakt van een man met zware wenkbrauwen, die door uw grootmoeder “herkend” wordt als Pompidou. Iedereen staat paf van de genialiteit van vierjarige Riad. Herinnert u zich die gebeurtenis nog? Of is het een legende die in familiekring vaak genoeg herhaald werd opdat u ze niet zou vergeten?
Riad Sattouf: Ik heb echt nog heel heldere herinneringen aan heel vroege gebeurtenissen in mijn leven. Geuren, beelden, emoties: dat kan ik zo oproepen. En ik weet nog heel goed wat er gebeurde toen ik die tekening maakte en ik iedereen Pompidou hoorde zeggen. De bewondering die me toen te beurt viel, ben ik daarna al tekenend blijven zoeken. Zoals elk kind probeerde ik mooi en uniek te zijn voor mijn ouders.

Is die opvallend sterke herinnering te verklaren door de vele breuken die u in uw kindertijd beleefd hebt, met al die nieuwe woonplaatsen, landen en talen?

Het verschil tussen Libië, Bretagne, Syrië en later Frankrijk was zo groot, dat alles heel helder en afgescheiden bewaard werd in mijn geheugen.

Riad Sattouf: Het is de eerste keer dat iemand me dat vraagt, maar inderdaad, ik denk dat dat de beste verklaring is. Een “normaal” kinderleven is gebouwd op routine en herhaling: opstaan, eten, spelen, kaka doen, eten, slapen. En opnieuw. De dagen lijken zo erg op elkaar dat een kind zich die routine niet meer herinnert als hij opgroeit. Aangezien de veranderingen in de omgeving zo traag en onmerkbaar optreden, weten kinderen na een tijd niet meer hoe het vroeger was. Bij mij was dat anders: het verschil tussen Libië, Bretagne, Syrië en later Frankrijk was zo groot, dat alles heel helder en afgescheiden bewaard werd in mijn geheugen.

De Arabier van de toekomst is dus echt gebaseerd op uw eigen herinneringen?
Riad Sattouf:  Elke scène is gebaseerd op een echte herinnering, maar ik heb die momenten en beelden wel ingevuld met verbeelding en onderzoek. Ik vertrek van mijn herinnering, maar probeer tegelijk voortdurend te werken vanuit het standpunt van een lezer die Libië en Syrië, of het Midden-Oosten, niet kent. Hem of haar wil ik meenemen in mijn herinneringen.

Wie het Midden-Oosten leert kennen uit het verhaal, wordt rondgeleid in een lelijke en achterlijke regio.
Riad Sattouf: Om te beginnen is de ondertitel van De Arabier van de toekomst niet toevallig: Een jeugd in het Midden-Oosten. Met de nadruk op een. Het is niet “Definitieve beschrijving van het Midden-Oosten” of iets dergelijks. Het gaat om mijn verhaal en mijn herinneringen. Niet meer, niet minder. En centraal in die herinneringen staat een klein dorp in de buurt van de Syrische stad Homs. Voilà.

Maar u hield niet van de plek, blijkbaar.
Riad Sattouf: Dat is niet helemaal waar. Ik beschrijf wat ik ervaren heb, maar achteraf heb ik zeker geen spijt dat ik opgegroeid ben in Ter Maaleh. Het leven daar heeft me geconfronteerd met realiteiten die ik onder normale omstandigheden niet gekend zou hebben, als kind van een vader met een universitair doctoraat. De mensen op het platteland die deze realiteiten beleven, krijgen bijna nooit het platform om daarover te communiceren, terwijl degenen die in de samenleving gehoord worden, bijna nooit persoonlijke ervaring hebben met het leven zoals het is op het platteland.

Mij trof vooral de banaliteit en alomtegenwoordigheid van geweld en wreedheid in de menselijke relaties.
Riad Sattouf: Ik ben heel erg geboeid door de manier waarop geweld menselijke relaties bepaalt en hoe het onder mensen doorgegeven en gereproduceerd wordt. En het klopt dat de omgang onder kinderen en mensen in Ter Maaleh erg ruw en vaak brutaal was, zeker tegenover een buitenstaander als ik. Dat is trouwens niet typisch voor Syrië. Ik vind dezelfde ruwheid tussen kinderen terug in bijvoorbeeld Vie de Mizuki, een manga van de Japanse tekenaar Shigeru Mizuki, waarin die zijn kindertijd vertelt op het Japanse platteland van de jaren 1920.

Ik geloof dat de obsessie met vechten en geweld het best bestreden wordt met economische vooruitgang: welvaart, elektriciteit, goede wegen, riolering, degelijk onderwijs… De manier waarop een overheid omgaat met haar platteland is dan ook tekenend voor een samenleving.

Anderzijds denk ik dat kinderen in Syrië veel vroeger rijp en zelfstandig worden, omdat ze veel vroeger alleen de straat op trekken, terwijl in Frankrijk kinderen voortdurend omringd worden door hun liefhebbende ouders of andere volwassenen, waardoor ze veel langer baby of kinds blijven.

Als adolescent hebt u heel bewust de keuze gemaakt om professioneel met beelden te gaan werken, als tekenaar en als cineast. Dat is wat anders dan de liefde of de aandacht van je ouders zoeken.
Riad Sattouf: Ik heb heel veel strips gelezen en had op school de reputatie een goed tekenaar te zijn. Ik was niet echt heel opvallend, maar wel beter dan de anderen. En dus dacht ik dat daar wel een mogelijkheid lag voor mijn toekomst, ja. Intussen was tekenen en strips maken ook een beetje mijn zelfgekozen identiteit geworden. Dat bevrijdde me van de uitzonderingspositie waarin ik me telkens bevond: het bizarre blonde kind in Syrië of de jongen met de bizarre Arabische naam in Frankrijk. Bij gebrek aan vaderland, koos ik voor de tekenaars als het volk of de stam waartoe ik wou behoren.

Is dat meer dan goed gevonden beeldspraak?
Riad Sattouf: Het is echt. Ik behoor tot de natie van de verhalenvertellers en tot de clan van de tekenaars van stripverhalen. Wij hebben een geschiedenis, wij hebben helden, wij hebben elkaar. Ik voel me niet bepaald Fransman of Arabier, maar ben wel –zoals wij allen- gedreven door het verlangen verhalen te vertellen.

Wat is het belang van verhalen?
Riad Sattouf: Gelukkiger worden, denk ik. En de mens beter begrijpen.

En begrijpt u de mensen die net heel erg gehecht zijn aan hun nationale of andere, communautaire, identiteiten?
Riad Sattouf: Ik moet toegeven dat ik daar veel moeite mee heb. En ik ben ervan overtuigd dat het nationalisme een uitdovend sentiment is, nu stilaan iedereen beseft dat er andere en evenzeer waardevolle manieren van leven zijn, elders op de wereld. In Ter Maaleh was iedereen supernationalistisch, maar ik geloof niet dat het een vruchtbare houding is.

Geen enkele samenleving is er ooit in geslaagd zichzelf blijvend af te sluiten van andere samenlevingen. Keuzevrijheid behoort tot de essentie van het menszijn.

Het hedendaagse nationalisme heeft geen probleem met het waarderen van andere culturen –zolang ze zich binnen hun eigen nationale grenzen ontwikkelen.

Riad Sattouf: Maar dat is een onhoudbare positie. De hele geschiedenis van de mensheid toont dat het niet doenbaar is om mensen te beletten zich te verplaatsen. Geen enkele samenleving is er ooit in geslaagd zichzelf blijvend af te sluiten van andere samenlevingen. Keuzevrijheid behoort tot de essentie van het menszijn.

Uw vader was hoogopgeleid en, in principe, modern en seculier. In Syrië grijpt hij echter terug naar de traditionele verhoudingen en waarden.  Wat is er zo belangrijk of aantrekkelijk aan die tradities waardoor mensen er steeds naar terugkeren?
Riad Sattouf: Als ik dat zou weten, dan kon ik meteen de fundamentele problemen van de mensheid oplossen. Maar ik weet het dus niet. Ik kan niet meer doen dan beschrijven hoe mijn vader tegelijk een overtuigd modernist was én geloofde in de krachten van het kwaad.

Misschien bevat de traditie zaken die zo belangrijk zijn dat mensen er geen afscheid van willen nemen?
Riad Sattouf: Ik denk dat het heel erg van de individuele behoeften afhangt. Bij mijn vader was het vooral een kwestie van erkenning: hij leefde eigenlijk vanuit de behoefte om door het dorp, waarin hij opgegroeid was als kind van een verarmde familie, gezien te worden als een belangrijk man. Hij werd gedreven door revanche.

Ook uw moeder valt terug op een heel traditionele moederrol. Ze neemt geen beslissingen, ze volgt haar echtgenoot.
Riad Sattouf: Ik denk dat het inderdaad vaak heel moeilijk is om helemaal anders te handelen dan wat je in je kindertijd als waardevol gezien en ervaren hebt. Mensen lijken vaak veel meer op hun ouders dan ze zelf gewenst hadden.

U bent nu 37. Dat is een leeftijd waarop veel mensen met die waarheid geconfronteerd worden. Waarin lijkt u op uw vader of uw moeder?
Riad Sattouf: Ik zie de gelijkenissen niet.

Is het makkelijk om uw eigen verhaal te vertellen? Of was het makkelijker om te werken vanuit de echte toeschouwer-positie?
Riad Sattouf: Het is wellicht wat moeilijker als het over jezelf gaat, omdat het dan ook over mensen gaat die dicht bij jou staan.

Is er eigenlijk nog wel een toekomst voor strips en graphic novels in een wereld waarin gedrukte media goed op weg lijken om te verdwijnen?
Riad Sattouf: Gedrukte nieuwsmedia zullen zeker plaats maken voor digitale nieuwsplatformen. Ik koop al lang geen krant of magazine meer, ik volg het nieuws op mijn smartphone. Maar een strip of een beeldverhaal op een elektronische drager, dat is vreselijk. Je houdt niets over van de aangename ervaring om door een boek te bladeren en het verhaal te volgen. Het is niet toevallig dat de digitalisering veel minder impact heeft op boeken dan op muziek.

Ik sta er ook heel erg op dat alle details aan een boek perfect in orde zijn. Ik kies het lettertype, het papier, de hele afwerking –inclusief de pantonekleuren op de cover- voor elke editie van De Arabier van de toekomst: de Franse, de Nederlandse, de Koreaanse, de Italiaanse, ik wil telkens dat het boek eruitziet zoals ik dat wil. Dat soort controle over de vorm verlies je helemaal als je online gaat publiceren.

Nu we het toch over de media hebben: wat is er veranderd binnen het Franse medialandschap na de aanslag op Charlie Hebdo, het blad waarvoor u ook gewerkt hebt?
Riad Sattouf: Ik kan daar niet veel zinvols over zeggen. Het enige waarvan ik zeker weet dat het veranderd is, is dat sindsdien alle journalisten me deze vraag stellen. Ik zou er best een intelligent antwoord op willen geven, maar dat lukt niet. En als ik lees wat andere auteurs hierover zeggen, dan vergaat me zin om er op te antwoorden helemaal.