‘Staar meer uit het raam, en minder naar een scherm’

Kairos. Een nieuwe bevlogenheid. Dat is de titel van het recentste boek van Hermsen.

Teruggrijpend op onder meer Hannah Arendt brengt de Nederlandse denkster een politieke filosofie die ons opnieuw bewust maakt van de mogelijkheid die wij mensen hebben om telkens weer een nieuw begin te maken.

Kairos en Chronos zijn twee Griekse goden die, zoals het hele Griekse pantheon, heel wat vertellen over ons, mensen. Chronos is de god van de meetbare tijd, die orde en structuur in de wereld brengt en planning mogelijk maakt, maar ons ook het patroon van de eeuwige herhaling van hetzelfde oplegt. Het is de god van de lineair voortschrijdende tijd. Kairos, de meest rebelse kleinzoon van Chronos, is de god van het juiste ogenblik, de kans. Hij zorgt voor verandering, inzicht en ommekeer. Hij stelt de verticale as van de tijd voor, die voor de duur van een onbepaald ogenblik een intermezzo aanbrengt in de gestaag voorttikkende, horizontale as van de tijd.

Tijdens een ‘kairosmoment’ worden verleden, heden en toekomst samengebald tot ‘de volheid van een visionair ogenblik’, stelt Hermsen in haar boek. Kairos is het moment waarop het denken een andere wending kan nemen en er iets nieuws geboren kan worden. Jammer genoeg zijn er in onze drukke en overbezette levens steeds minder ogenblikken waarop we het juiste moment voor verandering weten op te merken en aan te wenden.

Waarom is het in onze tijd zo moeilijk om tot verstilling te komen, om bij Kairos te komen?

‘We zullen minder vaak online moeten zijn, omdat ons brein ook rust behoeft om goed te kunnen functioneren.’

Joke Hermsen: Chronos domineert de westerse wereld: in de economie, de zorgsector, het onderwijs.

Het is een rusteloze, op drift geraakte dimensie van tijd, die sinds we arbeid in kloktijd zijn gaan meten een economisch instrument is geworden dat steeds meer tegen de mens wordt gebruikt. Het gaat bijvoorbeeld in de zorg niet langer om de kwaliteit, maar om het aantal tijdeenheden dat de zorg kost.

Hetzelfde zie je in de financiële wereld. De meeste handel op de beurzen wordt verricht door enorme computers die handelen in fracties van seconden. Als mens kun je nooit concurreren tegen die snelheid. Je kunt ook geen morele afwegingen meer maken en even nadenken of het wel verstandig is om in dit of dat bedrijf te investeren. We zijn al met al in een absurde acceleratie van de chronostijd terechtgekomen. De behoefte aan rust en onthaasting is daarom zonneklaar. De behoefte om je weer in overeenstemming te brengen met je eigen tijd, om zo weer toegang te krijgen tot jezelf, inclusief de bron van creativiteit en empathie die daar verscholen ligt.

Die dominantie van Chronos maakt ook dat we gevangen zitten in een logica van “steeds meer van hetzelfde”. Het is moeilijk om het stramien te doorbreken.

Joke Hermsen: De economische crisis maakt dat duidelijk. We zitten gevangen in een impasse: men wil zo snel mogelijk de economie weer op gang krijgen, maar eigenlijk weten we dat de oude recepten niet meer werken. We zitten geblokkeerd in onze vaste patronen. Die kunnen we alleen doorbreken door een time-out in te lassen, en stilte, rust en reflectie op te zoeken om vervolgens de inspiratie toe te laten en opnieuw te zien waar we naartoe willen.

‘Het nieuwe komt altijd onverwacht, je kunt dat niet vooraf berekenen of manipuleren.’

Zoals het oude spreekwoord zegt: bezint eer gij begint. Een nieuw begin kunnen maken is het hoogste vermogen van de mens, stelt de Joodse filosofe Hannah Arendt. Het is het principe van “nataliteit”. Ze citeert hiervoor Augustinus: ‘Initio ut esset homo creatus est’, ‘Opdat er een begin zou zijn in de wereld, is de mens geschapen’. Zonder de mens bestaat het principe van het nieuwe begin niet. De chimpansee, die zo op ons lijkt, zal nooit kunnen stellen dat hij zijn leven over een heel andere boeg gaat gooien. Een mens kan dat wel. De mens is een initiator, een initiatiefnemer.

Maar de voorwaarde daartoe is rust, in het Grieks “scholè” geheten, ten tijde van Plato al de voorwaarde voor het denken. Rust leidt tot introspectie. Het is niet zozeer een passief gebeuren. Het gaat er niet om de hele tijd in de hangmat te luieren, maar om onze aandacht en concentratie vast te houden en te verdiepen, zodat we die met behulp van een alerte geest en onze intuïtie tot een nieuw begin kunnen ombuigen. Zonder bij voorbaat alweer te focussen op rendement of efficiëntie. Kairos wordt ook wel met flow in verband gebracht: het is het vrijelijk laten stromen van gedachten. Binnen dat schijnbaar nutteloze denken kan zich dan het nieuwe aankondigen. Het nieuwe komt altijd onverwacht, je kunt dat niet vooraf berekenen of manipuleren.

Er heerst nogal wat cynisme over de mogelijkheid tot verandering. Het is niet eenvoudig te geloven in een nieuw begin zonder naïef te zijn.

Joke Hermsen: Dat is ook een logische consequentie van hoe we leven. Als we alleen maar in economische termen over onszelf en de samenleving nadenken, ons enkel door de vereconomiseerde Chronos laten voortdrijven, dan raken we steeds meer het zicht kwijt op de bron van waaruit de vernieuwing moet komen. Dat leidt vervolgens weer tot scepsis, tot nihilisme en cynisme. Mensen vervallen dan in strikt egocentrische patronen van het vergroten van het eigenbelang en eigen vermogen.

Vrijwel alles wordt tegenwoordig in termen van nut of belang of vermogen of rendement gedacht. Niet alleen de publieke sector van onderwijs, cultuur en zorg, maar ook onze privélevens, waar consumptie allesbepalend is geworden. Deze consumptieve houding zal ons echter niet aansporen om op een belangeloze wijze naar de wereld te kijken noch om onze calculerende blik los te laten.

U grijpt vaak terug op Hannah Arendt. Wat heeft ze voor u betekend?

Joke Hermsen: Heel veel. Ze is een van de weinige grote denkers van de twintigste eeuw die de traditie van het filosofische denken verbonden heeft met het politieke. De klassieke filosofie is amper geïnteresseerd in de wereld, stelt Arendt. Die is geïnteresseerd in “het zijn” of in “de dood”, maar volgens Arendt kunnen we ons dat sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer permitteren. We moeten de wereld au sérieux nemen.

Ze baseert haar denken daarvoor onder meer op Kant, die stelt dat wij burgers zijn van twee werelden. Enerzijds is er het fysieke leven en alles wat daarmee gepaard gaat, de biologie en de natuurlijke processen. Maar daarnaast is er ook de wereld van de cultuur, het denken en de politiek. De mens is ook een politiek wezen, dat de overgang kan maken van het privédomein naar het publieke domein, van de oikos naar de polis.

Politiek bedrijven is niet het plussen en minnen zoals de administratie in Den Haag doet. Het is in de breedste zin van het woord het vorm geven van de gemeenschap en het op belangeloze wijze laten gebeuren van het nieuwe. Als dat gebeurt, is de mens volgens Arendt niet alleen een Sein zum Tode, maar ook een Sein zum Anfang. In zijn spreken, zijn handelen en zijn denken binnen het publieke domein is de mens een “geboortelijk” wezen, omdat hij telkens als hij daar iets nieuws aanvangt, opnieuw geboren wordt.

Dat nieuwe begin gaat niet over vluchtroutes, het is geen new age of een verre utopie, stelt u in uw boek. Maar wat doe je politiek met deze gedachte? Hoe ga je om met het kwaad? Met de barbarij van IS bijvoorbeeld?

Joke Hermsen: Arendt spreekt over de amor mundi, de betrokkenheid op de wereld. Als je haar denken volgt, is er maar één manier om met het kwaad om te gaan en dat is een gesprek erover met de wereld voeren, zelfs met IS. En op dit moment juist met IS. Hen uitnodigen aan tafel en proberen te praten. Zonder een dergelijk gesprek zal er nooit een oplossing komen. Hannah Arendt heeft als Joodse filosofe die houding ook altijd verdedigd ten aanzien van de Palestijnen.

In mijn boek Heimwee naar de mens bespreek ik enkele zeer kritische teksten van Arendt over de houding van Israël ten aanzien van het Palestijnse volk, over het feit dat ze van meet af aan als tweederangsburgers werden beschouwd. Arendt voorspelde in 1947 al dat deze houding tot ‘de laatste catastrofe voor het Joodse volk’ zou leiden. Ze schreef: ‘Het zal een staat worden die zich tot de tanden toe moet bewapenen, omringd door louter vijandige volkeren. Alle idealen van de kibboetsen zullen ingeruild worden voor militaristische posities.’ Arendt bleef erop hameren dat de enige uitweg is: aan tafel gaan zitten en praten, al staan de standpunten lijnrecht tegenover elkaar.

Die amor mundi of betrokkenheid op de wereld staat haaks op de egocentrische cultuur van onze tijd.

Joke Hermsen: De westerse samenleving wordt in grote lijnen gekenmerkt door een vorm van hyperkapitalisme dat zich amper meer laat corrigeren door een ander verhaal, een andere ideologie. Mensen trekken zich daarom steeds meer terug in hun privéstulpjes, omringd door beeldschermen, en nemen weinig gemeenschappelijke verantwoordelijkheid meer voor de wereld. Dan dreigt er wereldloosheid te ontstaan, en Arendt laat zien dat dat vrijwel altijd tot een vorm van barbarij leidt.

In mijn boek laat ik zien dat een nieuw begin echter alleen mogelijk wordt als er eerst in het publieke domein over de nieuwe beginselen gesproken wordt. Zonder debat over nieuwe beginselen als lokaliteit, duurzaamheid, empathie, kleinschaligheid, circulaire economie en verbondenheid zullen we geen veranderingen kunnen bewerkstelligen. Die veranderingen zijn naar mijn idee vooral gericht op het terugbrengen van de menselijke maat in de samenleving.

Elke mens wordt geboren met twee wezenlijke eigenschappen: nieuwsgierigheid en het vermogen tot creativiteit, en het verlangen naar verbondenheid. Dat is wat onze menselijkheid uitmaakt en wat we de komende tijd steeds scherper zullen moeten gaan bewaken Als dat in het gedrang komt, verdwijnt het menselijke in de mens en ontmenselijkt de wereld. Dan worden we robots, of iets tussen mens en machine in, gespeend van elk vermogen tot verbondenheid of het maken van een nieuw begin. Dan wordt de wereld een heel koude plek waar alleen nog de wet van de sterkste geldt.

De robotisering is in volle ontwikkeling.

Joke Hermsen: Inderdaad, en we kunnen die ook niet terugdraaien. Maar we zullen wel moeten nadenken over het juiste gebruik en de juiste maat ervan. We moeten een debat voeren over de juiste maat van bijvoorbeeld de invoering van robots in de zorg, ook wel “e-health” geheten. Iemand met een depressie doorverwijzen naar een website is wellicht in eerste instantie zuiniger en minder tijdrovend, maar het is nog maar de vraag of dat op langere termijn ook zo is.

Veel onderzoeken wijzen uit dat juist het persoonlijke contact tussen arts en patiënt helend is. Mensen met depressieve klachten hebben juist behoefte aan menselijke aandacht. Hetzelfde geldt voor het onderwijs. Ik pleit voor een discussie over de juiste maat van gebruik van technologie in de klas in plaats van meteen iPadscholen op te richten. Als technologie het doel wordt in plaats van het middel, zoals uit de naamgeving van dat schooltype blijkt, zijn we echt op de verkeerde weg.

‘We moeten kinderen juist laten groeien in die dimensies waarin ze zich onderscheiden van de robots.’

Over twintig jaar zullen heel wat beroepen uitgeoefend worden door computers, machines en robots. Dat heeft heel wat implicaties voor onze samenleving, en voor het onderwijs. Het betekent onder meer dat we kinderen juist moeten laten groeien in die dimensies waarin ze zich onderscheiden van de robots. We moeten dus juist hun creativiteit stimuleren en veel meer ruimte maken voor literatuur, kunst, antropologie, filosofie, talen, geschiedenis, alles wat hun verbeeldingskracht kan stimuleren. En anderzijds moeten we hun aangeboren verlangen naar verbondenheid stimuleren en uitbreiden tot een vermogen van empathie en solidariteit, waarzonder de mens als sociaal wezen niet kan bestaan.

In uw boek geeft u een alfabetische lijst van nieuwe initiatieven die her en der geboren worden. U bent dus niet pessimistisch over de toekomst.

Joke Hermsen: Ik zou die lijst vandaag nog veel langer kunnen maken. Steeds meer mensen realiseren zich dat het moment om de samenleving op een andere leest te schoeien is aangebroken. Maar dat gebeurt dus niet zomaar. De macht zit stevig in het zadel en onze politici regeren allemaal op de korte termijn en vanuit electorale motieven. We zullen dus zelf de krachten moeten bundelen en de tegengeluiden verenigen. We moeten enerzijds het debat aangaan over de nieuwe beginselen die de veranderingen in gang zullen zetten en anderzijds erover waken dat het publieke domein niet volledig door het neoliberale denken gegijzeld wordt.

We zullen meer rust moeten inbouwen in onze eigen agenda’s en dat betekent dus ook minder werken en minder consumeren. We zullen ook minder vaak online moeten zijn, omdat ons brein ook rust behoeft om goed te kunnen functioneren. Minstens een paar uur per dag geen tv, geen iPhone, geen laptop. Een muziekje op, een boek lezen, wandelen, tuinieren, naar buiten staren, dagdromen, mediteren, dat zijn de voorwaarden om de kairostijd te ervaren. Goed voor de geest en voor het lichaam: een goedkopere therapie bestaat er niet. Dat alles is nodig om de menselijke maat terug te brengen in de samenleving. Bezinnen, bezield raken en dan in beweging komen, daar gaat het volgens mij om.

Dit artikel verscheen eerder in het zomernummer van MO*. Abonneer je hier!