Is armoede seksistisch? Menstruatiearmoede in Vlaanderen en de wereld

Hygiëneproducten zoals maandverband, tampons of menstruatiecups kopen, dat lukt niet voor iedereen; niet alleen in het Zuiden, maar ook bij ons. Dat blijkt uit een nieuw rapport van Caritas Vlaanderen, dat onderzoek deed naar zogenaamde ‘menstruatiearmoede’ in Vlaanderen.

Menstruatiearmoede is een wereldwijd fenomeen. Overal zijn er mensen die niet genoeg financiële middelen hebben om maandverband, tampons of menstruatiecups te kopen. Een ongemakkelijke waarheid: ook in Vlaanderen komt het voor, zo blijkt uit een nieuw rapport dat Caritas eerder deze week publiceerde.

Caritas Vlaanderen polste naar het probleem in een enquête bij 2608 meisjes en vrouwen tussen de 12 en 25 jaar. Daarnaast nam de organisatie diepte-interviews af met vier meisjes uit kwetsbare gezinnen die problemen hadden met het aankopen van menstruatieproducten. Zij moeten opboksen tegen een dubbel taboe: het taboe rond menstruatie én dat rond armoede.

Armoede en genderpatronen

Met het rapport vraagt Caritas ook aandacht voor de complexe relatie tussen gender en armoede. UN Women, de tak van de Verenigde Naties (VN) die zich richt op genderongelijkheid, onderzocht het verband in een rapport van eind 2018, dat moest bijdragen aan de opvolging van de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties (sdg’s).

Het genderaspect van armoede blijft vaak verborgen omdat armoede te vaak gemeten wordt in termen van ‘arme gezinnen’. Maar daarmee blijft de ongelijkheid binnen een arm gezin onder de radar. Niet iedereen in een huishouden krijgt dezelfde kansen of heeft gelijke controle over de beschikbare financiële middelen. Het zijn bijvoorbeeld vaak vrouwen die huishoudelijke taken op zich nemen, en die zijn doorgaans tijdrovend en onbetaald.

Ook in België is die genderkloof er: de gemiddelde Belgische man heeft 10,7 procent kans om sociaal en materieel uitgesloten te worden, bij vrouwen is het risico hoger en bedraagt dat percentage 11,3 procent, zo schrijft Caritas in het rapport.

Mensen in armoede die menstrueren staan elke maand voor extra uitdagingen: ze hebben geen of weinig toegang tot schoon water, hebben geen schoon toilet, bad of douche tot hun beschikking of krijgen niet de juiste informatie.

Gebrek aan water kan ook een gevolg zijn van de klimaatverandering, en zo worden vrouwen opnieuw sterker benadeeld. ‘Vrouwen in armoede worden harder getroffen dan mannen door de voelbare klimaatveranderingen in India’, zegt activiste Jafrin Akhtar. Ze richtte een intersectioneel, feministisch collectief op, SLAP (Spread Love And Peace, Verspreid liefde en vrede), dat menstruatie en seksualiteit bespreekbaar wil maken in de Indiase maatschappij.

‘Chennai, een stad aan de zuidoostkust van het land, werd vorig jaar getroffen door een ongeziene droogte. Mensen stonden er in kilometerslange rijen aan te schuiven voor een druppel water. De meeste van hen waren vrouwen. Zij zijn immers vaker verantwoordelijk voor het huishouden en voor het schoonmaken. Armoede is seksistisch.’

Stress en thuisblijven van school

De Water Supply and Sanitation Collaborative Council (WSSCC), een VN-organisatie die zich vooral bezighoudt met sanitaire voorzieningen, probeert deze ongelijkheid recht te trekken. Al focust de organisatie zich pas sinds 2011 ook expliciet op menstruatiehygiëne: ‘We schrokken van de reikwijdte van het probleem en van onze onwetendheid’, verduidelijkt Rockaya Aidara, beleidsexperte bij de WSSCC.

Samen met collega’s probeert Aidara de verschillende dimensies van menstruatiearmoede in kaart te brengen. ‘Menstruatie heeft een impact op het sociale, lichamelijke en economische leven’, zegt ze. ‘De stress die slechte sanitaire voorzieningen en een gebrek aan producten met zich meebrengen, heeft ook een weerslag op de mentale gezondheid.’

Dat tonen ook de Vlaamse verhalen in het Caritas-rapport: Tess, een van de vier meisjes die Caritas interviewde: ‘Het geeft meer stress (wanneer ze geen hygiëneproducten kan kopen, red.). Ik heb dan de hele tijd schrik om een vlek in mijn broek te hebben, en dat de anderen dat gaan zien en daar mee lachen.’

Menstruatiearmoede doet mensen ook thuisblijven van school of werk, zo stelt Mbarou Gassama Mbaye, experte in hygiëne en menstruatie, vast. Mbaye begeleidde projecten voor de WSSCC in West- en Centraal-Afrika. ‘Stel je voor, je bent op de markt of op school of eender welke plaats met een gebrekkige hygiënische infrastructuur. Wat doe je dan op het moment van je menstruatie? Je blijft niet, je gaat naar huis, terwijl je mannelijk collega’s en klasgenoten dat niet doen. Zo ontstaat er een kloof.’

In België gebeurt net hetzelfde, concludeert Caritas. 15 procent van de ondervraagde meisjes in armoede gaf aan dat ze ‘wel eens school gemist heeft omdat ze ongesteld was en geen menstruatieproducten had’. Bij de ondervraagde meisjes die níet in armoede zaten, was dat amper 3 procent.

Voorlichting en foute toiletten

Informatie geven over menstruatie en de taboes die ermee samenhangen bestrijden is essentieel, benadrukt de WSSCC. ‘Zo kan veel leed vermeden worden’, zegt Mbarou Gassama Mbaye, de experte die projecten in West- en Centraal-Afrika begeleidde. ‘Dat werd bijvoorbeeld duidelijk toen we praatten met een vrouw die verlaten was door haar man. Hij dacht dat zijn vrouw hem bedroog omdat ze last had van vaginale infecties. Maar die werden veroorzaakt door het gebruik van gebrekkige hygiënische producten.’

Ook voor Akhtar en haar collectief SLAP zijn informatie en bewustwording belangrijk: ‘Wij eisen van onze beleidsmakers dat voorlichting over menstruatie en hygiëne een onderdeel wordt van het curriculum. Maar ik ben realistisch, dat wordt een werk van lange adem.’

‘De patriarchale samenleving wordt weerspiegeld in de publieke ruimte. Stadsplanners en architecten zijn gezond en mannelijk.’

Ook het eeuwige stilzwijgen over menstruatie moet doorbroken worden, vindt Akhtar. Zij wil een realistisch en open discours over maandstonden. ‘Menstruerende mensen in films en reclame worden op een belachelijke manier voorgesteld. Ofwel eten ze chocolade en huilen ze een hele week, ofwel gaan ze rotsklimmen in een wit, ultrakort shortje. Ken jij iemand dat echt doet?’

WSSCC-beleidsexperte Rockaya Aidara beaamt ook het belang van een mentaliteitswijziging bij beleidsmakers: ‘Aan het begin van onze campagne zagen we vaak beleidsmakers die infrastructuur bouwden zonder te informeren bij vrouwen hoe die er dan moet uitzien of waar die moet staan. Het gevolg? Niemand gebruikte de toiletten en niemand was geholpen.’

‘De patriarchale samenleving wordt weerspiegeld in de publieke ruimte’, legt Jafrin uit. ‘Stadsplanners en architecten zijn mannen. Gezonde, cisgender (hun geboortegeslacht komt overeen met hun genderidentiteit, red.) mannen.’ Jafrin wijst er ook op dat niet alleen meisjes en vrouwen menstrueren, maar ook mensen die niet in het hokje van ‘vrouw’ gestopt willen worden, zoals transgender en non-binaire personen.

‘De mannen die de publieke ruimte ontwerpen begrijpen niet dat menstruerende mensen, mensen met een beperking of non-binaire mensen andere verwachtingen hebben. Ook wij willen ons veilig voelen in de publieke ruimte.’

‘Hou rekening met ons’

Het wordt steeds duidelijker dat menstruatiearmoede niet enkel een probleem is van landen in het Zuiden. Ook in hoge-inkomenslanden zoals Nederland en het Verenigd Koninkrijk klinkt de laatste jaren een steeds luidere roep om rekening te houden met de specifieke noden van mensen die menstrueren.

Caritas pleit er bijvoorbeeld voor om de belasting op hygiëneproducten volledig af te schaffen. Op 1 januari 2018 werd de btw op zulke producten bij ons al verlaagd van 21 procent (het tarief voor luxeproducten) naar 6 procent. Toch volstaat die verlaging niet voor een substantiële groep mensen in onze samenleving die de producten niet elke maand kan aanschaffen, vindt de organisatie.

‘Eigenlijk is het niet zo moeilijk’, zegt Rockaya Aidara aan het eind van ons gesprek. ‘Menstruatie zou mensen niet mogen tegenhouden om mobiel te zijn, economische kansen te krijgen of gelukkig te zijn. De helft van de wereldbevolking menstrueert. Hou rekening met ons.’