Achter de schermen: Russische overloper briefte Belgische contraspionage

Sergei “Comrade J” Tretyakov (1956-2010) was een Russische inlichtingenofficier van de SVR die in oktober 2000 overliep naar de VS. Enkele maanden later maakte het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken bekend dat Tretyakov er asiel kreeg. De spion was onder meer op post geweest in het Canadese Ottawa en in New York.

In 2007 liet Tretyakov zijn levensverhaal optekenen in het boek Comrade J. The Untold Secrets of Russia’s Master Spy in America After the End of the Cold War. De SVR deed het boek af als ‘zelfverheerlijking op basis van verraad’.

Operationele technieken

Het was in een seminariezaal van l’Auberge du Pêcheur in Sint-Martens Latem, een charmante herberg aan de Leie, dat Tretyakov in 2009 een dertigtal Belgen van de Staatsveiligheid en de ADIV te woord stond. De veiligheidsmaatregelen waren rigoureus: de zaal werd gecontroleerd op afluisterapparatuur, alle aanwezigen moesten hun gsm afgeven en de ruimte werd ook afgesloten.

Volgens goedgeïnformeerde bronnen waar MO* mee sprak, was de briefing door Tretyakov erg nuttig voor de Belgische contraspionage om operationele technieken van de Russische buitenlandse inlichtingendienst SVR, interne verhoudingen tussen Russische geheime diensten en geplogenheden op de Russische spionnenresidentie beter te leren kennen. Tijdens zijn bezoek aan België gaf Tretyakov een gelijkaardige briefing aan specialisten van de NAVO.

De duikboot

Van april 1995 tot oktober 2000 was Sergei Tretyakov de vice-resident van de SVR in New York –de tweede in commando dus.

‘Eerste secretaris, Russische vertegenwoordiging bij de VN’, stond te lezen op zijn visitekaartje. Hij werkte dus onder diplomatieke cover. Tretyakov had een bureau op de achtste verdieping van de Russische vertegenwoordiging. Die verdieping werd ook wel “de duikboot” genoemd.

In New York rapporteerden zestig Russische spionnen rechtstreeks aan Tretyakov. 

Omdat de New Yorkse residentie – jargon voor spionagecentrale – wereldwijd een van de grootste en belangrijkste was van de SVR, waren alle departementen er vertegenwoordigd: lijn OT (technische operaties), lijn N (illegalen), lijn ER (economisch inlichtingenwerk), lijn RP (radio-interceptie), lijn X (wetenschap en technologie), lijn VKR (buitenlandse contraspionage) en lijn PR (politieke intelligence).

Als vice-resident was Tretyakov verantwoordelijk voor alle dagelijkse SVR-inlichtingenoperaties. De zestig SVR-inlichtingenofficieren die destijds volgens Tretyakov in Manhattan gestationeerd waren, rapporteerden allen rechtstreeks aan hem. Hij hield ook het overzicht over alle buitenlandse informanten die voor de Russische inlichtingendiensten werkten in Manhattan – meer dan 150 personen.

De meeste SVR-inlichtingenofficieren in Manhatten deden zich volgens Tretyakov voor als diplomaten, sommigen werkten undercover als Russische journalisten en eentje was aan de slag bij Aeroflot Airlines.

Veilig online in de stadsbibliotheek

In het boek Comrade J deed Tretyakov een aantal opmerkelijke onthullingen. Zo bracht hij uit dat een voormalige permanent vertegenwoordiger van Azerbeidzjan bij de VN eigenlijk een SVR-inlichtingenofficier was. Een andere scoop was dat de Russische buitenlandse inlichtingendienst erin geslaagd was een spion te laten infiltreren in het Oil-for-Food-programma van de Verenigde Naties in Irak.

Om geen sporen na te laten, gingen Russische spionnen in de bibliotheek op internet.

Ook in de modus operandi van de Russische geheime diensten geeft Tretyakovs boek een verhelderend inzicht. Een voorbeeld: wanneer een Russische inlichtingenofficier een nieuwe informant wilde rekruteren, mocht hij pas na zeven verkennende ontmoetingen over gaan tot ‘het eerste stadium van operationele ontwikkeling’.

Vaak werden academici benaderd ‘omdat [het] hun job was om informatie en kennis te delen door het aan anderen te onderwijzen, en daardoor werden ze minder in het oog gehouden dan pakweg VN-diplomaten’.

Een ander interessant detail is dat Russische spionnen soms in de New York Public Library op het internet gingen, om geen sporen (lees: IP-adressen) achter te laten.

VN-bullshit

Jaarlijks stuurde Moskou een rapport naar de residentie  in New York met daarin de doelstellingen die de SVR moest halen. ‘De SVR was niet geïnteresseerd in alles wat te maken had met VN-politiek, VN-resoluties of andere politieke VN-bullshit’, klinkt het in Comrade J. ‘Waarom zouden we er van wakker liggen hoe dit of dat land zou gaan stemmen? Die informatie werd al aangedragen door onze echte diplomaten.’

In plaats daarvan werd Tretyakov en zijn team opgedragen doelwitten te penetreren en spionnen te rekruteren die politieke, economische, technische en militaire geheimen konden bemachtigen. De spionnencentrale stelde een ranking van de doelwitten op naargelang hun belang.

Bovenaan prijkten de diplomatieke vertegenwoordigingen van achtereenvolgens de VS, de vijf permanente leden van de VN-veiligheidsraad, Duitsland en Japan, en de NAVO-lidstaten. Andere doelwitten waren politieke kringen in New York maar ook financiële instellingen, universiteiten, Russische en joodse migrantengemeenschappen en buitenlandse journalisten die de VN coverden.

Sinds 1997 werkte Tretyakov als dubbelagent voor de Amerikanen. In oktober 2000 verdween hij met zijn vrouw, dochter en kat. ‘Mijn ontslag zal de belangen van het land niet schaden’, liet Tretyakov de SVR weten.

Na zijn overlopen werd Tretyakov gedebriefed door de CIA en de FBI. Volgens een hooggeplaatste Amerikaanse inlichtingenofficier maakte Sergei meer dan 5000 top secret SVR-telexen over aan de FBI in New York. In ruil voor de informatie kreeg hij meer dan twee miljoen dollar.

Russische schone

Spionnen die overlopen zijn de ergste nachtmerrie voor elke inlichtingendienst. Een van de meest recente voorbeelden is de Russische kolonel Aleksandr Potejev, die in juni 2011 door een militaire rechtbank in Moskou bij verstek werd veroordeeld tot 25 jaar gevangenisstraf. Hij had cruciale informatie over heimelijke Russische inlichtingenactiviteiten in de VS overgemaakt aan het Westen.

Potejev, die via Wit-Rusland en Duitsland naar de VS was gevlucht, werkte als vicechef van “sectie S” van de SVR. Die sectie leidt inlichtingenofficieren op en stuurt ze onder een valse identiteit aan in het buitenland.

Spionnen die overlopen zijn de ergste nachtmerrie voor elke inlichtingendienst. 

Op basis van de debriefing van Potejev begon de Amerikaanse FBI aan een lang onderzoek, de operatie-Spookverhalen. In juni 2010 arresteerde ze tien Russische spionnen die een onopvallend leventje leidden in de VS. De Russische schone Anna Chapman in New York (dochter van een KGB-spion; haar Engelse achternaam is een relict uit een huwelijk met een Brit) en de polyglotte reisagent Michaïl Semenko werkten onder hun echte identiteit, acht waren onder een valse alias als “illegalen” aan de slag. De zaak haalde wereldwijd de voorpagina’s toen de tien Russen in Wenen werden omgeruild voor vier personen die in Rusland gevangen zaten.

Terwijl Anna Chapman in Rusland tot superster werd gebombardeerd, werkten Duitse onderzoekers in alle stilte verder aan het blootleggen van een Russisch spionagenetwerk in Europa. Volgens het weekblad Der Spiegel lag ook ditmaal overloper Potejev ten grondslag aan het onderzoek.

In Duitsland werd het Anschlag-koppel gearresteerd en veroordeeld voor spionage, in Nederland de diplomaat Raymond P., en in België kwam een onderzoek naar drie consuls op gang –al is het voor België niet duidelijk of hier ook overloper Potejev aan de bron van het onderzoek lag.

Operatie Glasnost

Tot de bekende overlopers uit de Belgische spionagegeschiedenis behoren Anatole Tchebotarev, Igor Tcherpinski, Vladimir Konoplev en Ioan Covaci.

Een journalist van De Standaard zat een tijdlang in voorarrest op verdenking van spionage.

In 1972 verlieten meer dan dertig Sovjetburgers België nadat spion Anatole Tchebotarev, adviseur op de handelsmissie in Brussel, naar het Westen was overgelopen. Ook de spion-diplomaten Igor Tcherpinski (in 1990) en Vladimir Konoplev (in 1992) ruilden van kamp.

Op basis van Konoplevs debriefing startte het Brussels parket Operatie Glasnost, een onderzoek naar een tiental Belgische betrokkenen, maar tot veroordelingen kwam het nooit. De Standaard-journalist Guido Kindt zat wel een tijdje in voorarrest. Konoplev verklikte ook vier Russissche spionnen in België, die prompt het land werden uitgezet.

De Roemeense Securitate-officier Ioan Covaci, die in de zomer van 1983 aanklopte bij de Staatsveiligheid, praatte dan weer Eugène Michiels aan de galg, de directeur Europa bij Buitenlandse Zaken die uiteindelijk tot enkele jaren gevangenisstraf werd veroordeeld wegens spionage voor Roemenië en de Sovjetunie.