‘De Middellandse Zee oversteken in een gammel bootje is het makkelijkste deel van de reis’

‘Waarschijnlijk sterven er momenteel meer mensen in de woestijn dan in de Middellandse Zee’, zegt Vincent Cochetel, speciaal gezant van de Verenigde Naties voor de Libiëroute.

Dat is een sterke uitspraak, vooral als je weet dat er dit jaar al meer dan 2000 mensen stierven op die zee in een poging om vanaf Libische kust Europa te bereiken. Cochetel stelde gisteren in Brussel een nieuw rapport voor van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR.

– Er zijn bijna geen Syrische vluchtelingen meer die via Libië Europa proberen te bereiken. Zij gebruiken voornamelijk de route via het oosten van de Middellandse zee.

– De meeste migranten die de Libiëroute gebruiken komen uit Nigeria of Eritrea. Een meerderheid migreert door Libië om economische redenen.

– Ongeveer de helft van zij die naar Libië komen, zijn niet van plan om naar Europa te reizen. Zij beweren in Libië te willen blijven omdat daar meer kans is om te werken dan in hun thuisland. Door het gebrek aan stabiliteit, veiligheid en wetshandhaving, en door de veel voorkomende mishandelingen en uitbuiting wagen sommigen toch de oversteek naar Europa.

– Het aantal niet-begeleide minderjarigen dat door Libië reist, stijgt: 14% van het aantal migranten dat aankomt in Europa. Zij werken vaak tot een jaar voor de smokkelaars, vooraleer ze hun “ticket verdienen”. Ze worden vaak seksueel misbruikt.

– Seksuele uitbuiting op de route komt steeds vaker voor, vooral bij Nigeriaanse en Kameroense vrouwen.

– De routes worden steeds meer gefragmenteerd. Elke 50 kilometer hebben andere groepen of milities controle over dat gebied. Er zijn dus verschillende smokkelaars bij betrokken. Daardoor stijgen de gevaren. De kosten stegen de laatste jaren met 30%. 

Hij geeft toe dat er geen officiële cijfers zijn om zijn uitspraak kracht bij te zetten. Hij baseert zich op de interviews die afgenomen werden voor het onderzoek met smokkelaars, veldwerkers en vluchtelingen.

Er is echter wel een studie uit 2016 die zijn bewering deels bevestigt. Het onderzoeksbureau MHub, gespecialiseerd in dataverzameling over migratie in Noord-Afrika, ondervroeg 211 migranten in opvangcentra in Italië over hun reis. Daaruit blijkt dat 68 procent van de ondervraagden iemand zag sterven op zijn tocht naar Europa.

Libië was het dodelijkste deel van de reis - 42 procent van de sterfgevallen werd daar waargenomen - gevolgd door de Sahara woestijn (38 procent) en dan pas Middellandse zee (16 procent). Door de kleine steekproef is de studie echter weinig representatief.

Wat vast staat, is dat bijna alle Afrikaanse vluchtelingen en migranten Libië bereiken met de hulp van smokkelaars of criminele netwerken. Uit het rapport blijkt ook dat die smokkelaars steeds gevaarlijkere routes nemen. Eens in Libië belanden ze dan ook nog eens in een land dat volledig gedestabiliseerd is en waar gewapende milities de plak zwaaien.

Nisreen Rubaian, een veldwerker voor UNHCR vat het zo samen: ‘De Middellandse Zee oversteken is het makkelijke deel van de reis, dan liggen de grootste gevaren al achter je.’

​Misplaatst ontwikkelingsgeld

Eind 2015 besluit de Europese Commissie om de migratiestroom via Libië naar Europa de kop in te drukken. Nederlands premier Mark Rutte verwoordde de doelstellingen van het plan als volgt: ‘Belangrijkst is dat de stroom van vluchtelingen naar Europa richting nul wordt teruggedrongen en dat de transitlanden in ruil voor geld bereid zijn om de kraan zoveel mogelijk dicht te draaien.’

De bedoeling is om zij die een beter leven zoeken in Europa, tegen te houden in Afrika in plaats van een blokkade op te werpen op de Middellandse Zee.

De EU besloot om in te grijpen in de Sahelregio, waar traditioneel veel Afrikanen de doorsteek van de Sahara aanvatten. In 2016 passeerden nog tussen de 120.000 en 150.000 West-Afrikaanse migranten in Niger op hun weg naar Libië en Algerije.

Er werd een Emergency Trust Fund opgericht om het plan te financieren. Uit een rapport van 11.11.11 blijkt nu dat de grote meerderheid (80 procent) van die fondsen ontwikkelingsbudgetten van de lidstaten zijn die geheroriënteerd werden.

Het is dus geld dat eigenlijk voor ontwikkelingssamenwerking moet dienen: aanpakken van extreme armoede, voedselonzekerheid, gezondheidszorg, waterschaarste, enzovoort. Allemaal problemen waar de bevolking van de Sahelregio mee te kampen heeft.

In Niger wordt het geld van het Trust Fund voornamelijk gebruikt voor grensbewaking en het tegengaan van migratie.

Meer migratie langs gevaarlijkere routes

Flor Didden, beleidsmedewerker voor migratie van 11.11.11, vindt dat het Europees migratiebeleid faalt: ‘Het zorgt er duidelijk niet voor dat minder mensen in Europa terechtkomen, wel dat ze alternatieve routes opzoeken die gevaarlijker zijn.’

In Italië zijn in de eerste zes maanden van 2017 namelijk 23 procent meer migranten en vluchtelingen toegekomen dan in dezelfde periode in 2016. Of er meer mensen sterven in de woestijn dan op de Middellandse Zee kan Didden niet bevestigen omdat er simpelweg geen cijfers over bestaan – behalve het genoemde onderzoek met de kleine steekproef.

‘Wat je wel ziet, is dat er de laatste maanden meer berichten zijn over doden in de woestijn in Niger, net omdat smokkelaars gevaarlijkere routes gebruiken’, zegt Didden. ‘Ze passeren langs woestere gebieden waar gewapende rebellen actief zijn, ze gaan ’s nachts reizen. De smokkelaars vermijden waterbronnen in de woestijn omdat ze vrezen dat daar controleposten zijn. Dit zijn de nefaste effecten van die politiek.’

Tal van rapporten tonen aan hoe migranten in Libië op grote schaal het slachtoffer zijn van marteling, verkrachting, seksueel geweld en dwangarbeid.

Het onderzoek van 11.11.11 in Niger geeft aan dat smokkelaars migranten soms achterlaten in het midden van de woestijn uit vrees om tegen de lamp van de patrouilles te lopen.

De huidige aanpak bekijkt de smokkelaars te veel als individuele netwerken. Volgens 11.11.11 is er nood aan een meer omvattende aanpak, die grondoorzaken aanpakt maar daarnaast ook voorziet in veilige en legale migratieroutes naar Europa. De beste manier om de smokkel aan te pakken is door te voorzien in legale alternatieven.

Een tweede pijler van het Europees migratiebeleid op de Libiëroute is het ondersteunen en trainen van de Libische kustwacht. Nochtans riep mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch op om reddingsoperaties niet in handen te geven van Libië, na verschillende meldingen van geweld en mensenrechtenschendingen van die kustwacht.

Er bestaan zelfs beelden van kustwachtofficieren die stokslagen gebruiken om de situatie onder controle te houden. ‘Bovendien belanden de migranten dan in detentiecentra waarvan we weten dat de omstandigheden er zeer slecht zijn’, zegt Didden.

Tal van rapporten tonen aan hoe migranten in Libië op grote schaal het slachtoffer zijn van marteling, verkrachting, seksueel geweld en dwangarbeid. De Duitse ambassadeur in de regio sprak van omstandigheden die erger zijn dan in concentratiekampen. ‘In die detentiecentra verdwijnen de migranten trouwens van de radar en zijn ze vaak niet meer bereikbaar voor hulporganisaties.’

Eeuwenoud nomadenbestaan

‘De grens tussen Niger en Libië heeft in de hoofden van de lokale bevolking nooit bestaan’, zegt Eugenio Ambrosi, regionaal directeur van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). ‘Doorheen de geschiedenis hebben de volkeren daar altijd een nomadische levenswijze aangehangen. Dat nu gaan verstoren door de grenzen te sluiten is volgens mij zeer gevaarlijk.’

IOM is een intergouvernementele VN-organisatie die wereldwijd een leidende taak heeft op vlak van migratie. Ambrosi is ook geen fan van de Europese aanpak op de Libiëroute. Hij stelt dat een geslotengrenzenbeleid, naast de tocht gevaarlijker maken voor migranten, ook de stabiliteit en de traditionele levensvoorziening van de lokale bevolking bedreigt.

‘Als je een beleid wilt uitstippelen, moet je niet enkel focussen op de cijfers. Je moet je afvragen wat de oorzaak is achter die cijfers. Ik stel voor dat we verschuiven van een beleid dat enkel gericht is op de ambitie om het aantal vluchtelingen naar beneden te halen, naar een beleid dat de redenen aanpakt waarom mensen willen vluchten.’

‘En als cijfers dan toch zo belangrijk zijn, moeten we misschien kijken naar het aantal Europese lidstaten dat weigert solidariteit te tonen. Dat cijfer is volgens IOM wel een indicatie van een Europese crisis, niet het aantal vluchtelingen dat strandt op onze kusten.’