Eén jaar na Lampedusa: EU nog steeds op zoek naar krachtdadig beleid

Op 3 oktober 2014 was het  één jaar geleden dat 500 bootvluchtelingen om het leven kwamen bij een scheepsramp nabij het Italiaanse eiland Lampedusa.

De ramp deed de roep om een ambitieuzer Europees migratie- en grenzenbeleid nog toenemen, maar de reactie van de Europese Unie kwam traag op gang.

Italië kondigde in de nasleep van de ramp de ontplooiing van Operatie ‘Mare Nostrum’ aan, gericht op het redden van vluchtelingen en migranten die in schamele bootjes de oversteek naar Europa maken. De Italiaanse marine redde op die manier het leven van meer dan 130.000 personen. 

De Europese Commissie wees eind 2013 7,9 miljoen euro toe aan Frontex (het Europees Agentschap voor grensbewaking) en nog eens 466 miljoen euro aan Italië voor de periode 2014-2020.

De Commissie kondigde eind augustus ook de ontplooiing aan van een nieuwe Europese missie, “Operatie Triton”, ter ondersteuning van de Italiaanse inspanningen in het Middellandse Zeegebied. Het succes van deze operatie is echter afhankelijk van de bijdragen van lidstaten, aangezien Frontex zelf niet over grenswachten, boten of vliegtuigen beschikt. De operatie zou ten vroegste vanaf 1 november 2014 van start gaan. 

In tegenstelling tot eerdere berichten kondigde de Italiaanse Minister van Binnenlandse Zaken Alfano op 9 oktober aan Operatie Mare Nostrum volledig te willen opdoeken, en te vervangen door Operatie Triton. 

Vluchtelingen betalen prijs voor Europees beleid

Een rapport van Amnesty International stelt dat in de eerste negen maanden van 2014 minstens 2500 bootvluchtelingen om het leven kwamen in de Middellandse Zee

Mensenrechtenorganisaties blijven ondertussen sceptisch over de Europese inspanningen.

‘Het beperkte bereik en mandaat van Operatie Triton zijn geen substituut voor Mare Nostrum. Als de EU ernstig is in het vermijden van toekomstige tragedies moet het Triton het mandaat en de middelen geven om boten doorheen het hele Middellandse Zeegebied te redden’, aldus Judith Sunderland van Human Rights Watch (HRW).

Amnesty International en HRW wijzen er op dat de nieuwe Europese operatie slechts over een budget van drie miljoen euro per maand beschikt, terwijl Italië maandelijks 9 miljoen euro spendeert aan Mare Nostrum. 

Amnesty plaatst daarnaast vraagtekens bij het vermogen van Frontex – dat in de eerste plaats een agentschap voor beveiliging van de Europese grenzen is- om een voldoende focus in haar operaties te leggen op het redden van bootvluchtelingen en het verlenen van toegang tot asielprocedures.

De mensenrechtenorganisatie bekritiseert daarnaast dat de patrouilles van Operatie Triton niet het hele Middelandse Zeegebied zullen monitoren, maar relatief dicht bij de Italiaanse kust zullen opereren. ‘Operatie Triton is simpelweg niet de oplossing. Totdat een allesomvattende inspanning op tafel ligt met voldoende mogelijkheden en middelen, zal deze twee-derde reductie van opsporings- en reddingsacties enkel meer levens in gevaar brengen’, aldus Nicolas J. Beger van Amnesty Europa. 

De situatie is nochtans urgent. Een rapport van Amnesty stelt dat in de eerste negen maanden van 2014 minstens 2500 bootvluchtelingen om het leven kwamen in de Middellandse Zee. Het overgrote deel van deze slachtoffers, 2.200 personen, stierven in de periode tussen begin juni en midden september 2014. Op 6 september alleen kwamen 500 mensen om het leven nadat mensensmokkelaars een schip vol vluchtelingen opzettelijk tot zinken bracht nabij Malta. 

HRW en Amnesty uiten ook hevige kritiek op het gebrek aan solidariteit tussen Europese lidstaten en het ontbreken van veilige en legale toegangswegen tot Europa voor vluchtelingen uit conflictgebieden.

‘Laat me heel duidelijk zijn - als het aankomt op het aanvaarden van vluchtelingen is solidariteit tussen Europese lidstaten grotendeels onbestaande. Dat is niets minder dan een schande’

‘Migranten en vluchtelingen reppen zich steeds meer naar de Middellandse Zee naarmate de EU haar muren hoger en hoger bouwt, in een wanhopige poging veiligheid en een toevluchtsoord in Europa te vinden. Tragisch genoeg betalen ze steeds vaker de hoogst mogelijke kost hiervoor, het om het leven komen op zee’, aldus Beger.

De twee mensenrechtenngo’s werden op 2 oktober bijgetreden in hun kritiek door de Europese Commissaris voor Binnenlandse Zaken Malmström: ‘Laat me heel duidelijk zijn - als het aankomt op het aanvaarden van vluchtelingen is solidariteit tussen Europese lidstaten grotendeels onbestaande. Sommige lidstaten nemen hun verantwoordelijkheid, maar verschillende landen aanvaarden bijna niemand. Dat is niets minder dan een schande. Als alle beloften na de tragedie in Lampedusa iets willen betekenen, moet solidariteit tussen Europese landen realiteit worden. Dat is een absolute noodzaak indien de EU wil voldoen aan haar idealen.’

Charlotte Coenen, onderzoekster aan de rechtenfaculteit van de Universiteit Antwerpen, wijst er bovendien op dat het VN-Agentschap voor vluchtelingen UNHCR in een Adviserende Opinie stelde dat het principe van “non-refoulement”, het verbod op het terugsturen van vluchtelingen naar gebieden waar hun leven of vrijheden worden bedreigd, ook van toepassing is in de zeewateren van de Middellandse Zee. Het niet toelaten van vluchtelingen uit landen als Syrië of Eritrea tot het Europese grondgebied kan in die redenering een schending van het principe van “non-refoulement” zijn. 

Nood aan hervorming asielsysteem

Amnesty en HRW pleiten voor grotere solidariteit tussen lidstaten en een herziening van de Dublinregulering. Deze stelt dat de EU-lidstaat waarlangs een vluchteling de EU de eerste keer binnenkomt verantwoordelijk is voor de asielaanvraag. De Dublinprocedure zou zo lidstaten er van afschrikken mensen op te nemen die gered werden op zee.

Beide organisaties ijveren daarnaast voor het voorzien van veilige en legale toegangswegen tot Europa. Dat zou volgens hen onder meer kunnen via een ruimere toegang tot humanitaire visa’s, versoepelde familieherenigingsprocedures en een toename van het aantal hervestigingsquota’s. Waarnemers wijzen er echter op dat de meeste Europese lidstaten allesbehalve happig zijn de Dublin-regulering aan te passen of de procedures voor familiehereniging te versoepelen. 

De conclusies van de Raad van Europese Ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken gaan alleszins niet in op deze eisen. Ze focussen daarentegen op drie thema’s: een hele reeks maatregelen gericht op het versterken van de samenwerking tussen de EU en derde landen waarvan vluchtelingen komen, een verdere versterking van Frontex en financiële ondersteuning van Operatie Triton, en de volledige implementatie van het Gemeenschappelijk Europees asielbeleid.