HSBC-datalek geeft ook Belgische geheimen prijs

HSBC is een van de grootste banken ter wereld. In 1865 werd de Hongkong and Shanghai Banking Corporation opgericht om de Britse handel in het Verre Oosten te financieren.

Het verhaal van het datalek bij het Zwitserse filiaal van de bank – HSBC Private Bank in Genève – is genoegzaam bekend. 

In 2006 ging de Frans-Italiaanse systeemingenieur Hervé Falciani er als IT-expert aan de slag en kopieerde gegevens over het wereldwijde klantenbestand. Tijdens een huiszoeking bij Falciani in 2009 namen Franse speurders de data in beslag. Ze werden geanalyseerd door de Gendarmerie Nationale en de Franse belastinginspectie.

140 journalisten uit 45 landen

De geheime documenten die ICIJ in handen kreeg, bevatten bankgegevens van 106.458 personen en bedrijven uit 203 landen. Het gaat om een versie van de data die de Franse overheid verwierf en vervolgens in 2010 deelde met andere overheden – waaronder de Belgische Bijzondere Belastinginspectie.

De Franse krant Le Monde kon zijn hand leggen op het materiaal en deelde het met ICIJ. Meer dan 140 journalisten uit 45 landen werkten mee aan het onderzoek op de gigantische hoeveelheid gelekte data. Daaronder reporters van Le Monde, de BBC, The Guardian, 60 Minutes, Süddeutsche Zeitung en meer dan 45 andere media-organisaties. In België analyseerden journalisten Lars Bové (De Tijd), Alain Lallemand (Le Soir) en Kristof Clerix (MO*) de informatie .

Scherm van geheimhouding

Het gros van de gegevens over de HSBC-klanten – goed voor 59.058 documenten en 3,3 gigabyte – heeft betrekking op de periode 1988-2007. Het maximumbedrag op alle 81.458 bankrekeningen, zo blijkt uit de nieuwe data-analyse, bedroeg in de periode 2006-2007 liefst 102 miljard dollar.

Het is niet zo dat alle personen die klant waren bij HSBC ook eigenaar waren van het geld op de rekening. Dat is een belangrijke nuance.

In de interne documenten noemt HSBC zijn klanten BUPs, kort voor Business Unit Partners. Elke BUP – een persoon of bedrijf – kreeg een unieke code toegewezen en kon binnen rekeningen verschillende rollen opnemen: account holder (titularis, rekeninghouder), beneficial owner (uiteindelijke begunstigde), attorney (gevolmachtigde) of power of administration (beheerder).

Het is dus niet zo dat alle personen die klant waren bij HSBC ook eigenaar waren van het geld op de rekening. Dat is een belangrijke nuance.

De rekeningen zelf werden client profiles genoemd; ze konden op naam staan van een persoon of bedrijf, maar konden ook genoemd zijn naar een anonieme code – bijvoorbeeld 17166IS of 31082 SN. Aan zo’n rekening konden vervolgens meerdere bankrekeningen (IBAN-nummers) gekoppeld worden.

Vanuit het standpunt van het Zwitserse bankgeheim garandeert die opzet anonimiteit. Vertrekkende vanuit een bankrekening kan immers enkel de (hoofd)rekening opgespoord worden, niet bijvoorbeeld de uiteindelijke begunstigde. Daarvoor is de medewerking van de bank vereist. Zo werkt de rekening als het ware als een scherm van geheimhouding. Handig als je inkomsten wil verbergen voor de fiscus van je thuisland.

Meer dan zes miljard dollar

ICIJ heeft per land lijsten van HSBC-klanten opgesteld, bedrijven of personen die gelieerd zijn met dat land. Wat het aantal HSBC-klanten betreft, staat België met 3002 klanten op de tiende plaats – op een rangschikking van 203 landen wereldwijd.

Het totale bedrag dat in de periode 2006-2007 op rekeningen van de Belgische lijst stond, bedroeg welgeteld 6.263.163.063,55 dollar. Meer dan zes miljard dus.

De 3002 klanten in kwestie hadden samen 4612 bankrekeningen, verbonden aan 3452 rekeningen op naam (999), onder een numerieke code (1954) of gelinkt aan een offshore bedrijf (472).

Bijzonder rijke huisvrouwen

Opmerkelijk is dat er ook 125 huisvrouwen, 34 studenten, 21 minderjarigen en 97 werklozen opduiken

In de Belgische lijst staat in 2130 gevallen ook het beroep aangegeven waaronder HSBC zijn klanten registreerde. Opmerkelijk is dat er ook 125 huisvrouwen, 34 studenten, 21 minderjarigen en 97 werklozen opduiken – niet meteen het profiel dat je verwacht bij Zwitserse miljoenenrekeningen.

Zo is er een Antwerpse “huisvrouw” van Indiase origine, die als uiteindelijke begunstigde geregistreerd staat van een rekening met daaronder vier bankrekeningen. In 2006-2007 was het maximumbedrag op die IBAN-nummers ruim 8,6 miljoen dollar.

Een Antwerpse studente was als uiteindelijke begunstigde dan weer verbonden aan een rekening met daarop bijna 20 miljoen dollar.

Prominente rol van de Antwerpse diamantsector

Notarissen, advocaten, ambtenaren, professoren, juristen, dokters, bierbrouwers, zakenlui… ze prijken allemaal op de Belgische lijst. De beroepscategorie die echter het meest in het oog springt, is die van diamantair.

Van de ruim 100.000 HSBC-klanten wereldwijd waren er bijna 2000 actief in de diamantindustrie. Bijna de helft daarvan – 916 om precies te zijn – staat op de Belgische lijst. Het gaat om personen die werken als diamantair, diamanthandelaar, directeur of werknemer in een diamantbedrijf, diamantslijper… De Diamond Square Mile – het Antwerpse diamantkwartier rond de Hoveniers-, Schup- en Pelikaanstraat – was met andere woorden bijzonder goed vertegenwoordigd bij HSBC in Genève.

Niet enkel “gewone” diamantairs hadden een Zwitserse bankrekening bij HSBC, ook prominente figuren uit de diamantsector duiken in de gelekte data op. Dat geldt met name voor heel wat huidige bestuurders van het Antwerp World Diamond Centre (5 van de 11 bestuurders) en de vier Antwerpse diamantbeurzen: de Antwerpsche Diamantkring (4 van de 16 bestuurders had een rekening in Genève), de Beurs voor Diamanthandel (7 van de 12), de Diamantclub van Antwerpen (6 van de 14) en de Vrije Diamanthandel (2 van de 6).

Grafisch ziet het plaatje er zo uit (C.A. verwijst naar Conseil d’Administration of Raad van Bestuur; de BUP-code staat voor Business Unit Partner oftewel HSBC-klant):

Het gaat om belangrijke spelers binnen de wereldwijde diamanthandel. 84 procent van alle ruwe diamanten en 50 procent van alle geslepen diamanten passeren immers via Antwerpen. De Antwerpsche Diamantkring bijvoorbeeld is de grootste beurs voor ruwe diamant ter wereld. Negen van de tien ruwe diamanten die ergens ter wereld zijn opgedolven, worden in de Antwerpsche Diamantkring verhandeld.

Het Antwerp World Diamond Centre (AWDC) – de opvolger van de vroegere Hoge Raad voor Diamant – coördineert en vertegenwoordigt officieel de Antwerpse diamantsector, wereldleider in de diamanthandel. Het AWDC wordt ook erkend als woordvoerder en bemiddelaar voor de gehele Belgische diamantgemeenschap.

‘Een HSBC-rekening hebben is op zich geen aanwijzing van incorrecte praktijken.’

MO* contacteerde alle vijf de genoemde organisaties. Het AWDC was de enige die reageerde. Woordvoerster Margaux Donckier: ‘Het is al langer bekend dat heel wat diamanthandelaren een rekening hadden bij HSBC. Dit is niet verwonderlijk. Diamanthandel is een wereldwijde handel, en dus kiezen diamanthandelaren ervoor hun zaken toe te vertrouwen aan financiële dienstverleners die wereldwijd kantoren hebben.’

‘Het hebben van een HSBC-rekening is op zich geen aanwijzing van incorrecte praktijken bij de rekeninghouder. Net zo min kan hieruit enige conclusie worden getrokken over eventuele betrokkenheid bij bepaalde door HSBC gehanteerde praktijken. Mocht een bestuurder veroordeeld worden, zal het Antwerp World Diamond Centre onmiddellijk de gepaste maatregelen nemen.’

Inkomsten voor de Belgische schatkist

Op 7 juli 2010 kreeg de Belgische Bijzondere Belastinginspectie (BBI) vanuit Frankrijk namen en rekeninggegevens doorgespeeld van Belgische belastingplichtigen die een rekening hadden bij HSBC in Zwitserland. Op basis van die informatie startte de BBI honderden onderzoeken op.

Francis Adyns, woordvoerder van de FOD Financiën, laat weten dat momenteel 494 dossiers door de Algemene Administratie van de BBI worden behandeld.

‘Om binnen de gewestelijke directies een gelijkmatige aanpak van deze dossiers te waarborgen, vindt op regelmatige basis overleg plaats. Tijdens dit overleg wordt onder meer de te volgen tactiek besproken inzake de hoogte van de belastingverhogingen, de kennisgevingen aan het gerecht, het overleg met de procureurs, de geschillenbehandeling enzovoort.’

Hoeveel niet-aangegeven inkomsten speurde de BBI op in Antwerpen, Brussel, Gent en Namen? En hoeveel levert dat de schatkist op? Beweeg met uw pijltje over deze grafiek:

Eind januari waren er – wat de taxatiefase betreft – 193 dossiers afgehandeld, door de afdelingen van Antwerpen, Brussel, Gent en Namen. De BBI spoorde 630 miljoen euro aan niet-aangegeven inkomsten op. Adyns: ‘Daar wordt uiteindelijk zo’n 434 miljoen euro aan belastingen op geheven. Het gaat daarbij niet enkel om de belasting volgens de gebruikelijke belastingvoeten maar ook om een verhoging [een boete als het ware, nvdr].’

‘Een deel van dat bedrag is intussen reeds betaald. Punt is dat uiteindelijk de volledige 434 miljoen geïnd moet worden. De belastingontvanger zal er alles aan doen om het bedrag in te vorderen als dat niet spontaan gebeurt.’

Strafonderzoeken naar individuele klanten

Adyns meldt ook nog dat met betrekking tot de 193 afgehandelde dossiers, voor 136 betrokken belastingplichtigen een kennisgeving bij het parket is ingediend.

Intussen loopt bij het Antwerpse parket een reeks strafonderzoeken naar Antwerpse klanten van HSBC Genève. Dat bevestigt woordvoerder Ken Witpas, die over het aantal echter niet wenst te communiceren.

‘De onderzoeken hebben betrekking op de individuen zelf, voor persoonlijke fiscale of gemeenrechtelijke misdrijven. Of de personen die een schikking treffen met de BBI uiteindelijk ook door het parket vervolgd zullen worden? Die beslissing is nog niet genomen.’

Georganiseerde fiscale fraude

Op 17 november 2014 stelde de Brusselse onderzoeksrechter Michel Claise HSBC Private Bank in verdenking van ernstige en georganiseerde fiscale fraude, witwassen, criminele organisatie en onwettige uitoefening van het beroep van financieel tussenpersoon. De verdenkingen zijn gebaseerd op de ‘aanwezigheid en illegale tussenkomst in België om welgestelde cliënten, in het bijzonder afkomstig uit de Antwerpse diamanthandel, te benaderen en hun vermogensbestanddelen te beheren’.

HSBC wordt er ook van verdacht bewust fiscale fraude bevorderd en zelfs aangemoedigd te hebben door offshorebedrijven ter beschikking te stellen van bevoorrechte cliënten.

HSBC probeerde de geldigheid van Claises onderzoek naar ernstige fiscale fraude te betwisten voor de Kamer van Inbeschuldigingstelling. Dat berichtte L’Echo begin februari. De bank voerde aan dat de gegevens die aan de basis liggen van het onderzoek niet op rechtmatige wijze zijn verkregen. Daarvoor baseerde ze zich op de Europese directieve inzake de overdracht van fiscale gegevens tussen lidstaten.

Op basis van de Antigone-rechtspraak (‘onregelmatig verkregen bewijs in een strafzaak is niet noodzakelijk nietig’) heeft de Kamer van Inbeschuldigingstelling de bezwaren echter van tafel geveegd. De bank overweegt om in cassatie te gaan.

‘Klant wil niet dat wij hem opbellen’

Bijzonder interessant aan de gelekte HSBC-gegevens is dat ze ook de correspondentie bevatten tussen het bankpersoneel en zijn cliënteel. De nota’s over klantcontacten – telefonisch of tijdens bezoeken van de klant of de bankiers – dateren allemaal uit 2005. Ze geven onder meer een unieke inkijk in de hyperdiscretie van de bankrelaties.

Neem het voorbeeld van een Antwerpse diamantair die op 25 januari 2005 het HSBC-filiaal in Genève bezocht. ‘Client wil niet dat wij hem opbellen’, noteerde de bankier achteraf. ‘In de [diamant]markt is sprake van afgeluisterde telefoongesprekken. Hij denkt dat we ons daar beter niet vertonen (sic!)’

‘Hij stelt zich dan voor als een voetballer, Zidane of Cruyf bijvoorbeeld, en zegt dat hij de prijs van de kaviaar wil kennen’

Hetzelfde plaatje bij een effectenhandelaar uit Brasschaat die bij HSBC Genève drie rekeningen had – op een stond in de periode 2006/2007 liefst 1,2 miljoen dollar. Na een telefoongesprek met de man in februari 2005 (het voorbeeld werd eerder al aangehaald door De Tijd) noteerde de bankbediende: ‘We hebben het verbod om de klant in België te bellen. Het is altijd hij die ons contacteert. Hij stelt zich dan voor als een voetballer, Zidane of Cruyf bijvoorbeeld, en zegt dat hij de prijs van de kaviaar wil kennen – daarmee bedoelt hij het totaal van zijn vermogen.’

Later veranderde de man nog eens van strategie: wanneer hij in een telefoongesprek naar de stand van zijn activa polste, moest de bankbediende dat getal eerst delen door de dag van de maand waarop het gesprek plaatsvond. Op zijn zachtst gezegd een vreemde manier van communiceren met je cliënt.

De Europese Spaarrichtlijn omzeilen doe je zo

Tijdens een ander contact tussen de bank en de miljonair uit Brasschaat ging het gesprek over ‘de diverse mogelijkheden wat de ESD betreft’. Die ESD is de Europese Spaarrichtlijn, die in 2005 in het leven werd geroepen en die ook door Zwitserland toegepast zou worden. Het gaat om een roerende voorheffing (aanvankelijk 15 procent, later 35 procent) op de spaartegoeden van personen – niet van bedrijven.

De gelekte HSBC-gegevens documenteren in detail hoe HSBC Private Bank dit achterpoortje gebruikte door rekeningen gelieerd aan personen te vervangen door rekeningen gelieerd aan bedrijven – en dat louter omwille van fiscale redenen.

‘Heb aan klant voorgesteld een offshore bedrijf op te richten om toekomstige belastingen te vermijden’

‘Ik heb de klant aangesproken over het ESD-thema. We wachten nog steeds op het document dat zij moet ondertekenen om ESD-belasting te vermijden’, klinkt het onomwonden in één van de vele interne nota’s van HSBC. Of nog: ‘Klant voorgesteld om een BVI [een offshore bedrijf op de Britse Maagdeneilanden, nvdr] op te richten om toekomstige belastingen te vermijden. We laten de BVI-formulieren reeds invullen; de klant zal ons terugbellen om zijn finaal akkoord te geven om dit bedrijf te activeren.’

HSBC spoorde zelf haar klanten aan om hun rekening over te zetten op anonieme schermbedrijven in alle mogelijke belastingparadijzen: Panama, Liechtenstein, de Britse Maagdeneilanden, de Kaaimaneilanden, Jersey, het eiland Man, Cyprus, Delaware, de Bahama’s, de Seychellen…

Toen de man uit Brasschaat in de zomer van 2005 zijn HSBC-bankier vertelde dat hij in het reine wilde treden met de Belgische fiscus, werd hij helemaal niet gestimuleerd om zijn toestand te regulariseren. Integendeel.

‘Klant wil zijn offshorebedrijf opzeggen,’ noteerde de bankbediende, ‘ondanks een negatief advies daarover van collega L., die aan het gesprek deelnam.’

HSBC: ‘Klanten aan de deur gezet’

‘In het verleden werkte de Zwitserse bankindustrie van privaatbankieren heel erg anders dan vandaag. Private banken, waaronder ook de Zwitserse HSBC privaatbank, veronderstelden dat de verantwoordelijkheid voor het betalen van belastingen bij de individuele klanten lag, veeleer dan bij de instellingen die bankiersdiensten leverden’, reageerde HSBC in een geschreven verklaring aan ICIJ. ‘Wij erkennen dat de cultuur van compliance en de due diligence-normen bij de Zwitserse HSBC Private Bank, alsook bij de [bank]industrie in het algemeen, beduidend lager waren dan vandaag het geval is.’

HSBC wijst er echter op ‘de voorbije jaren betekenisvolle stappen te hebben gezet om hervormingen door te voeren, en klanten aan de deur te hebben gezet die niet voldoen aan de nieuwe en strikte HSBC-standaarden – met inbegrip van klanten waarover we ons zorgen maakten in termen van naleving van de belastingwetgeving.’

De bank voegde eraan toe dat het dat deel van zijn business heeft geheroriënteerd. ‘Tengevolge van die herpositionering heeft de Zwitserse HSBC Private Bank zijn klantenbestand met bijna zeventig procent gereduceerd sinds 2007.’