Oeganda stapt naar de rechter om landroof en ontbossing te stoppen

Een gebrek aan officiële eigendomspapieren voedt de ontbossing in Oeganda. Door omkoping verkrijgen mensen en bedrijven eigendomstitels, waarna niets hen in de weg staat om het bos te kappen. De overheid wil het probleem aanpakken via de rechtbank, maar waarnemers vinden dat het Oegandese eigendomssysteem op de schop moet.

Innocent Mutatina’s vader kocht eind de jaren 1990 via een traditionele informele verkoop een groot stuk land aan de rand van het Bugomawoud in West-Oeganda. ‘Toen was het een wildernis, bedekt met bomen en olifantengras’, zegt Mutatina.

Nu denkt hij na over twee mogelijkheden op het stuk grond van 15 vierkante kilometer, gelegen bij een van de grootste regenwouden van het land: een ranch bouwen, of het woud verkopen aan de National Forestry Authority (NFA) voor bescherming.

Alleen: hij is niet de enige die aanspraak maakt op het land.

Betwiste grond

Mutatina is in een juridische strijd verwikkeld met een groot suikerbedrijf dat zijn suikerrietvelden wil uitbreiden op het stuk grond. En de NFA zegt dat het eigendom toebehoort aan het reservaat en dat het behoud ervan essentieel is voor Oeganda om de ontbossing en CO2-uitstoot af te remmen.

Ongeveer 40% van de openbare en private grond in Oeganda heeft geen officiële eigenaar.

‘We willen de koeien laten grazen, maar ik ben me ook bewust van de weersveranderingen als gevolg van de ontbossing, en de lokale bevolking kan nergens anders brandhout verzamelen’, zegt Mutatina. ‘Daarom sta ik open voor onderhandelingen met de NFA voor een uitkoop.’

Mutatina is niet alleen: ongeveer 40% van de openbare en private grond in Oeganda heeft geen officiële eigenaar, blijkt uit cijfers van het ministerie van Grond, Huisvesting en Stedelijke Ontwikkeling.

Volgens natuurbeschermers kunnen mensen en bedrijven daardoor aanspraak maken op eigendomstitels van beschermde gebieden – hetzij door onwetendheid over de eigendomsgrenzen, of door corruptie van de plaatselijke overheid. Dan kunnen ze zonder problemen de bossen op die grond kappen.

Naar de rechtbank

Het Oegandese milieuagentschap schrijft een groot deel van de ontbossing toe aan boeren die meer land zoeken. Zij zijn ook actief in beschermde natuurgebieden.

Ongeveer 15 % van het bosareaal dat beheerd wordt door de NFA – bijna een zesde van het land – wordt volgens het agentschap gebruikt voor huisvesting of landbouw.

Met meer dan vijfhonderd beschermde gebieden in het hele land, beschikt het agentschap niet over voldoende mankracht om indringers te weren, zegt Moses Muhumuza, hoofdjurist van de bosautoriteit.

De afgelopen jaren heeft de NFA in plaats daarvan de rechtbanken ingeschakeld en juridische stappen ondernomen om de bescherming van die gebieden op te krikken.

In november 2022 was het agentschap naar eigen zeggen betrokken bij ten minste 480 actieve rechtszaken tegen bosbezetters. Veel van die partijen hebben volgens Muhumuza illegaal officiële eigendomstitels verworven voor grond in beschermde gebieden.

De praktijk vormt verreweg de grootste bedreiging voor het natuurbehoud in het land, aldus de jurist.

‘De eigendomstitel geeft de indringer te veel bescherming’, zegt Muhumuza vanuit zijn kantoor in Kampala. Rechtszaken lossen dat probleem niet snel genoeg op. ‘Die zaken kunnen tot tien jaar duren. In die tijd kan het effect op het bos al enorm zijn.’

Prioriteit aan bescherming

Het deel van Oeganda dat bedekt is met bos daalde van bijna een kwart in 1990 tot ongeveer 12% in 2017, blijkt uit gegevens van de NFA.

Toch was er de afgelopen drie jaar een lichte stijging van de boombedekking. Volgens de NFA is dat deels te danken aan een overheidsinitiatief dat boeren betaalt om plantages aan te leggen op hun grond.

De bescherming van bossen wordt van vitaal belang geacht om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Bomen slaan het broeikasgas CO2 op en helpen het klimaat reguleren door middel van regenval en temperatuur.

Bossen zijn ook belangrijke behoeders van de snel verdwijnende natuurlijke biodiversiteit.

Oegandezen die grond willen kopen spelen een belangrijke rol bij het tegengaan van ontbossing in beschermde gebieden, aldus Dennis Obbo, een woordvoerder van het ministerie van Landbouw.

Potentiële kopers moeten volgens hem het register van het ministerie van Landbouw raadplegen om zich te vergewissen van de authenticiteit van de betrokken landtitels. Ze moeten ook nagaan of het perceel dat ze kopen niet binnen de grenzen van een Central Forest Reserve ligt, zegt hij.

Verdwenen koninkrijk

Mutatina’s land in Bugoma kwam bij hem terecht op de manier waarop veel eigendomsoverdrachten in Oeganda plaatsvinden: het werd hem doorgegeven door zijn vader, die in maart overleed. De jongere Mutatina heeft een handgeschreven overeenkomst waarin de verkoop van het land aan zijn vader jaren eerder wordt bevestigd.

‘Er is nood aan politieke wil van bovenaf, vooral om de corruptie aan te pakken bij de functionarissen die titels afgeven voor land dat formeel geen eigendomsrechten heeft.’
Eron Kiiza, jurist

Maar het Bunyoro-Kitara koninkrijk – een historisch Oegandees koninkrijk dat in 1995 weer aan de macht kwam en deels op de betwiste grond gelegen is – zegt eigenaar te zijn van de grond. Het koninkrijk verhuurt het aan het Oegandese bedrijf Hoima Sugar.

De NFA zegt op haar beurt dat ongeveer 5.500 hectare van de grond toebehoort tot het Bugoma Central Forest Reserve, een natuurgebied dat grondwettelijk wordt beschermd.

In 2019 oordeelde een rechter dat het land toebehoort aan het koninkrijk en buiten het bosreservaat ligt, een uitspraak waartegen de NFA in beroep is gegaan.

Eron Kiiza, ecologisch jurist en hoofd van de lokale ngo The Environment Shield, zegt dat de verantwoordelijkheid om het eigendomssysteem te versterken – en dit soort verwarring in de toekomst te voorkomen – bij de overheid ligt.

‘De regering geeft geen prioriteit aan de bescherming van bossen’, zegt hij.

‘Er is nood aan politieke wil van bovenaf, vooral om de corruptie aan te pakken bij de functionarissen die titels afgeven voor land dat formeel geen eigendomsrechten heeft.’

Alle inspanningen om een duurzaam systeem voor grondbeheer op te richten zullen ook mislukken als de regering niet regelmatig communiceert met de lokale gemeenschappen die in en rond de beschermde bossen van Oeganda wonen, zegt hij. Zij moeten geïnformeerd worden over de gevaren van milieuschade en de voordelen van natuurbehoud.

‘Zij zijn om economische, culturele en spirituele redenen afhankelijk van het land. Zwangere vrouwen bezoeken de bossen in plaats van moderne ziekenhuizen voor prenatale zorg’, zegt Kiiza. Hij beschrijft hoe vrouwen medicinale bosplanten gebruiken om zwangerschapsziekten te verzachten en hun pasgeborenen te baden.

Onderzoek naar landrechten

De overheid heeft een onderzoeksteam naar Bugoma gestuurd om informatie en verklaringen van lokale gemeenschappen te verzamelen. Dat moet de autoriteiten helpen beslissen hoe het land moet worden afgebakend en hoeveel ervan beschermd moet blijven.

‘Het systeem is dood, het is alleen het geld dat telt.’
Innocent Mutatina

Als de onderzoekers vaststellen dat er een illegale titel is afgegeven voor grond binnen een Centraal Bosreservaat, kunnen Mutatina en de Bunyoro-Kitara geen aanspraak op het land. Dan komt het automatisch onder beheer van de NFA, zegt Obbo van het ministerie van Grondzaken.

De afgelopen vijf jaar zijn zo ongeveer tweehonderd onrechtmatige titels voor grond in wetlands en bossen in Oeganda geannuleerd.

Mutatina zegt dat hij zich zal neerleggen bij elke beslissing van het verificatieteam van de regering over de grond waarop hij aanspraak maakt. Maar zijn vertrouwen in het eigendomssysteem van het land is verdwenen, zegt hij.

Hij betreurt vooral het idee dat iedereen met genoeg geld een eigendomsakte kan kopen voor welke grond dan ook, zelfs als het gereserveerd is voor natuurbehoud of aan iemand anders toebehoort.

‘Het systeem is dood, het is alleen het geld dat telt’, zegt hij.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd door IPS-partner Thomson Reuters News Foundation.