Waar was u toen Nelson Mandela vrij kwam? (1)

Op 11 februari is het exact twintig jaar geleden dat de legendarische leider van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) Nelson Mandela na 27 jaar gevangenschap werd vrijgelaten. Dit betekende een kantelpunt op de weg naar democratische verkiezingen in Zuid-Afrika en de opheffing van de racistische apartheidswetten.
Om dit historische moment te doen herleven, deed MO* een beroep op het geheugen van enkele prominente Belgische anti-apartheidsactivisten. Vandaag: Maurice Mthombeni en Jan Vanheukelom, als prominente leden van de Vlaamse anti-apartheidsverenigingen Boycot Outspan Aktie (BOA) en het Aktie Komité Zuidelijk Afrika (AKZA).

Maurice Mthombeni

‘Ik ben een volgeling van Mandela’

Wegens zijn activiteiten in het Afrikaans National Congres (ANC), de verzetsbeweging van Nelson Mandela, ontvluchtte Mthombeni Zuid-Afrika in 1969. Hij arriveerde als politiek vluchteling in België, waarna hij een café begon in Mechelen.
‘Daar ben ik opnieuw Zuid-Afrika tegengekomen, onder de vorm van racisme, vooral bij de oudere generatie. Toen nam ik het besluit om het racisme in België en vooral de apartheid in Zuid-Afrika te bestrijden.’
Mthombeni kwam in contact met Essau du Plessis -eveneens een politiek vluchteling uit Zuid-Afrika die in Nederland woonde- oprichter van de Boycot Outspan Aktie (BOA). BOA voerde vooral een economische campagne tegen de consumptie van Zuid-Afrikaanse landbouwgoederen.
‘Aan du Plessis stelde ik voor om een Belgische afdeling van BOA op te richten, wat realiteit werd in 1974. Vanaf dan bouwde ik een traditie uit om elk jaar een anti-apartheidsweek te organiseren in Mechelen, wat een enorm succes was.’ Mthombeni trok langs de Belgische universiteiten, hogescholen en middelbaren om een bewustzijn over de Zuid-Afrikaanse apartheid te creëren bij de Vlaamse jeugd.
Waar was u op de dag dat Mandela is vrijgelaten en wat was u aan het doen?
Maurice Mthombeni: Als lid van het ANC heb ik alles op de voet gevolgd. De hele dag heb ik elke ontwikkeling op verschillende televisiekanalen bekeken. Ik was enorm ontroerd toen ik Mandela na zoveel jaren de gevangenis zag uitkomen. Je moet weten dat de enige foto die nog bestond van Mandela van 1964 dateert, toen hij de gevangeniswagen inging die hem naar het Johannesburgfort en later naar Robbeneiland bracht.
Heeft u Mandela persoonlijk gekend?
Maurice Mthombeni: Ik heb hem niet persoonlijk gekend neen, maar ik kan wel een leuke anekdote vertellen. Toen ik in 1965 Zuid-Afrika ben ontvlucht, dook ik onder bij een boer aan de grens met Botswana. Dat was een echte boer van een jaar of vijftig; iemand die je nooit zou verdenken als ANC-activist. Op de avond dat ik naar Botswana vertrok, vertelde mijn contactpersoon me: ‘Maurice, je weet toch dat in de hut waar jij gaat slapen, en dat onder de dekens en op de matras waar jij zal liggen, Mandela ooit heeft geslapen.’ Daar was ik enorm van onder de indruk.
Kunt u uw week beschrijven tussen de aankondiging van (toenmalig president en voorzitter van de Nasionale Party) Frederik Willem de Klerk en de eigenlijke vrijlating?
Maurice Mthombeni: Die aankondiging heeft mij helemaal niet verrast. De reden daarvoor is simpel. Voor de aankondiging was ik uitgenodigd in Turnhout om te spreken over apartheid, de toekomst van Zuid-Afrika en het verzet. Tijdens die vergadering zei ik: ‘Blanke Zuid-Afrikanen –Afrikaners, Engelstaligen of wat dan ook- zijn Zuid-Afrikanen. Maar als men blijft volhouden in de onderdrukking en het apartheidsregime zal de nieuwe generatie zwarten anders beginnen denken en niet meer luisteren naar de oudere generaties. Als Mandela aangehouden blijft en sterft op Robbeneiland dan is het gedaan met de welvaart van de blanke Zuid-Afrikanen. Dan zullen de zwarten de blanken de zee indrijven.’
Ik wist toen niet dat er zich onder de aanwezigen drie Zuid-Afrikaanse topambtenaren van de ambassade bevonden. Een van hen –Quinten- vertelde me na de aankondiging van de Klerk dat hij alles gevolgd had en een volledig rapport had doorgestuurd naar Pretoria. Dat wil zeggen dat de Klerk wist dat de generatie na de opstand in Soweto in 1976, niet de weg aan het volgen was van de gematigde zwarte verzetstrijders.
Dat is de reden waarom de internationale gemeenschap de Klerk heeft aangepord om de zaken te veranderen. Beweren dat de Klerk progressief was of sympathie had voor de zwarte bevolking is bullshit.
Heeft u de vrijlating van Mandela gevierd. Indien ja, hoe?
Maurice Mthombeni: Tuurlijk! Toen ik Mandela voor het eerst in vrijheid zag op de televisie was ik zo geëmotioneerd dat ik ben beginnen huilen. Het beeld dat ik van hem in mijn hoofd had, kwam niet overeen met de man die hij nu was. Hij was oud en grijs, maar elegant, mooi gekleed en helemaal niet verbitterd. Dat was de president waar ik altijd van gedroomd had.
Samen met vrienden van Oxfam en andere anti-apartheidsgroepjes zijn we naar de Brouckère getrokken in Brussel, waar we zijn vrijheid gevierd hebben.
Wat was uw reactie op de aankondiging van Mandela dat de gewapende strijd moest voortduren?
Maurice Mthombeni: Mandela gebruikte die uitspraak om druk uit oefenen. De Klerk en zijn Nasionale Party speelden een spelletje. Ze wilden slechts gelimiteerde vrijheid geven en zelf aan de macht blijven. Hierop reageerde Mandela dat het verzet zou doorgaan. Daarop zei de Klerk: ‘Als u het verzet blijft steunen dan stoppen we u weer in de gevangenis.’ ‘Ja, doe maar’, was Mandela’s reactie. Toen hebben de Klerk en consorten ingezien dat het gevaarlijk kon worden en gaven ze concessies. Die uitspraak was in feite een politiek drukkingsmiddel.
Hoe zette u uw activisme verder na de vrijlating?
Maurice Mthombeni: Ik was toen al vijftig jaar oud, ik had niet meer de animo om verder te gaan. Na zijn vrijlating kreeg ik wel verschillende telefoontjes met felicitaties, alsof ik verantwoordelijk was voor zijn vrijlating. Zelfs nu nog, als ik mensen tegenkom die ik al lang niet meer heb gezien, krijg ik te horen: ‘Proficiat hé met de verandering in Zuid-Afrika.’ Maar vandaag ben ik een beetje ontgoocheld met de nieuwe leider van Zuid-Afrika, Jacob Zuma, wegens de corruptie.

Jan Vanheukelom

‘Steunt uw bank apartheid?’

‘Als er één iemand principevast is geweest dan is het Mandela wel. Dat is uiteindelijk de kracht van de man.’
Jan Vanheukelom speelde een sleutelrol in de Vlaamse anti-apartheidsvereniging Aktie Komité Zuidelijk Afrika (AKZA). Door middel van een waaier aan campagnes, zoals de campagne tegen de Belgische banken die betrokken waren in de wapenhandel met Zuid-Afrika (‘Steunt uw bank apartheid?’) en die tegen Zuid-Afrikaanse landbouwproducten, toonde AKZA zich solidair met de zwarte bevolking van Zuid-Afrika.
‘AKZA had weinig problemen met de gewapende strijd. Als een volk onderdrukt wordt dan verzet het zich met de middelen die ze zelf ter beschikking heeft. Dat is de essentie van iemand als Mandela die ook dat traject gemaakt heeft van vreedzaam protest naar gerichte revolutionaire strijd.’