‘Als bedrijven hun verantwoordelijkheid zelf niet nemen, moéten we ze wel dwingen’

Globalisering maakt waardeketens geografisch erg verspreid en ondoorzichtig. Telkens wij een banaan verorberen, verbinden onzichtbare draden ons met de arbeiders die aan het begin van die keten staan. Maar we hebben geen idee van hun ellendige leef- en werkomstandigheden, schrijft Jo Vervecken die voor de ngo FOS in Colombia werkt.

Felix Maria Mosquera Gutierrez komt uit de regio Urabá in Colombia, op de grens met Panama. Na jarenlange zware arbeid op een bananenplantage zette zijn werkgever hem zonder pardon aan de deur omdat hij ziek was. Felix getuigt over zijn ziekte in de documentaire Bananero. A hard life van de Colombiaanse vakbond FENSUAGRO.

Door de veelvuldige blootstelling aan de giftige chemische stoffen die overvloedig gebruikt worden bij de bananenteelt, kreeg Felix een erg moeilijk te genezen huidziekte. Omdat hij geen contact meer mag hebben met die giftige stoffen, kan de werkgever hem niet meer gebruiken. Als antwoord op de vraag hoe het zijn gezin vergaat sinds zijn ontslag, barst hij in tranen uit.

‘Gezondheid is een ramp in Colombia. We worden aan ons lot overgelaten wanneer we ziek worden.’

Bananenarbeider Francisco Javier Mosquera Ruiz is er al even erg aan toe. Hij vertelt hoe hij acht jaar voordien pijn begon te voelen in de gewrichtskapsels in beide schouders, in de carpaal tunnel in beide polsen en in zijn wervelkolom. De oorzaak? De veel herhaalde bewegingen en overbelasting tijdens het werk.

Francisco klaagt over de slechte behandeling door de dokters, de privé-instellingen van het socialezekerheidssysteem, de werkgever en over de uitzichtloosheid van zijn situatie. ‘Gezondheid is een ramp in Colombia. We worden aan ons lot overgelaten wanneer we ziek worden. We geven niet alleen ons werk maar ook ons leven aan de bananenbedrijven. We vragen de mensen die onze bananen eten om zich ons lot aan te trekken.’

Mooie woorden 

Bij FOS trekken we ons het lot van de bananenarbeiders aan. We merken dat vrijwillige initiatieven om bedrijven met hun neus op hun verantwoordelijkheid te drukken niet effectief zijn. Zo konden de richtlijnen van de Verenigde Naties inzake bedrijfsleven en mensenrechten uit 2011 de veelvuldige schendingen geen halt toeroepen. Labels zoals Rainforest Alliance doen de consumenten geloven dat de arbeids- en milieurechten in de landen van herkomst gerespecteerd worden, maar onze lokale contacten getuigen dat dit zeker niet altijd het geval is. 

Europese bedrijven én overheden moeten hun verantwoordelijkheid opnemen.

Vaak hebben die schendingen een Europees kantje als we de hele waardeketen bekijken. En dus moeten ook Europese bedrijven én overheden hun verantwoordelijkheid opnemen. Daarom pleiten we met Solsoc, ISVI en de Colombiaanse organisaties waar we mee samenwerken voor een afdwingbaar kader zoals een zorgplichtwet, op Belgisch én Europees niveau. Een wet die mensen-, arbeids- en milieurechtenschendingen moet voorkomen en waar nodig genezen.

Zijn er schendingen, dan moeten die juridische gevolgen hebben. Komen er aanklachten, dan moeten we actie kunnen ondernemen. Gedaan met de straffeloosheid. Wij willen dat die banaan echt honderd procent goed smaakt. 

Hoe?

Frankrijk was in 2017 het eerste Europese land dat de zorgplicht wettelijk oplegde. Duitsland volgde in 2021. In april 2021 werd in België een voorstel ingediend voor een zorgplichtwetgeving. Positief is dat bij de bevolking daarover een brede consensus bestaat. Onder leiding van 11.11.11 en CNCD-11.11.11 richtten vakbonden en diverse ngo’s een platform op, waarvan FOS ook deel uitmaakt. Met het platform publiceerden we het memorandum Essentiële bouwstenen voor een Belgische zorgplichtwet. 

Samen met Solsoc, ISVI en het onderzoekscentrum CETRI gingen we nog een stap verder. Frédéric Thomas van CETRI trok voor ons naar Colombia om een antwoord te vinden op deze hamvraag: Onder welke voorwaarden kan een Belgische wet over zorgplicht een doeltreffend instrument zijn in de handen van Colombiaanse actoren om respect voor de mensenrechten en het milieu af te dwingen doorheen de waardeketens? 

Bananen worden duur betaald 

Bananen zijn het op twee na belangrijkste gewas dat Colombia uitvoert, voor het merendeel naar België. Ze worden vooral in Urabá geteeld. Frédéric vernam dat de bananenbedrijven uit die regio de paramilitairen steunden.

Deze illegale gewapende groepen hadden banden met het leger, politici, de zakenwereld en de drugskartels, en waren een belangrijke actor tijdens het gewapend conflict dat Colombia al decennialang teistert. De bananenbedrijven betaalden hen drie dollarcent per uitgevoerde kist bananen. Het was een win-winakkoord voor beide protagonisten, die baat hadden bij de ‘sociale vrede’, de landroof en de productietoename. Dit alles op de rug van de boeren en arbeiders. 

De macht van de bananenbedrijven steunt nog steeds op de monopolisering van landbouwgronden en arbeid.

De macht van de bananenbedrijven steunt nog steeds op de monopolisering van landbouwgronden en arbeid. De boeren hebben slechts in zeldzame gevallen hun onteigende gronden teruggekregen en de monocultuur van bananen voor de export heeft de lokale landbouw vervangen.

Bovendien hebben mensen geen enkel perspectief op werk buiten de bananenplantages, waar het constante, zware fysieke werk op termijn de gezondheid van de werknemers aantast, zo stelt Frédéric.

België is al jaren een bevoorrecht handelspartner van Colombia en heeft zo zijn voordeel gedaan met de bananenteelt in Urabá. Maar ons land heeft zich in de voorbije kwarteeuw nooit vragen gesteld bij zijn verantwoordelijkheid voor het geweld dat er heerste. Alsof de massale en herhaalde schendingen van de mensenrechten aan de andere kant van de waardeketen niet bestonden en de Belgische staat en zijn invoerders daarvoor op geen enkele manier verantwoordelijk waren.

Respect afdwingen 

Uit ons onderzoek blijkt duidelijk dat bedrijven geen neutrale actoren zijn die losstaan van de omgeving waarin ze actief zijn. De situatie in die omgeving – vooral in conflictgebieden zoals Colombia – sturen en beïnvloeden de economische activiteiten. 

We zien minstens drie mogelijke manieren om de zorgplicht in die context te gebruiken: om zich tegen een schadelijk economisch project te verzetten, om de arbeidsrechten in een fabriek of op een plantage te doen respecteren, of om druk uit te oefenen op bedrijven zodat ze onrechtmatig verworven goederen teruggeven.

Zo zouden de landbouwgronden die de bananenbedrijven in Urabá zich toegeëigend hebben ook naar hun rechtmatige eigenaars kunnen terugkeren.

Een zorgplichtwet moet tanden hebben om effectief te zijn.

Maar een zorgplichtwet moet tanden hebben om effectief te zijn. We mogen de asymmetrische machtsrelaties tussen ondernemingen en sociale actoren niet vergeten. De overheid moet die asymmetrie corrigeren door verplichte controlemechanismen in te stellen en de toegang tot Justitie te verbeteren. Ze zou vakbonden, gemeenschappen en sociale organisaties ook echt moeten betrekken bij de uitwerking, de controle en de evaluatie van de geïmplementeerde mechanismen.

Dergelijke initiatieven moeten bovendien een aanvulling vormen op internationale normen. We willen absoluut vermijden dat bedrijven en staten die normen gebruiken om zich aan hun verplichtingen en verantwoordelijkheden te onttrekken. 

Mensenrechten hebben geen prijs 

Om onze eisen kracht bij te zetten, voeren we vanaf april 2022 actie voor een Belgische zorgplichtwet. Met het brede 11.11.11-platform leggen we de bevolking uit welke problemen in de internationale waardeketen (blijven) opduiken en hoe een zorgplichtwet die kan verhelpen.

We sporen consumenten niet aan om ethisch of duurzaam te kopen. Nee, dat willen ze zelf maar al te graag. We vragen hun wel om beleidsmakers en bedrijven onder druk te zetten, zodat die hun beloften eindelijk nakomen. Dat kunnen ze doen door op 21 april de slachtoffers van Rana Plaza te herdenken of door het respect-teken te maken en de foto ervan te delen op sociale media.

Zo laten ze weten dat respect voor mensen-, milieu- en arbeidsrechten voorgaat op bedrijfswinsten.

Wil je meer weten over het onderwerp? Lees de samenvatting van de studie over zorgplicht in Colombia op de FOS-website.  Jo Vervecken werkt in Colombia als programmabegeleider voor FOS. Ze volgt er de situatie van de mensenrechten en vakbewegingen op de voet.