Alsof Maidan niet heeft plaatsgevonden

Eerst de fouten en hiaten. Criekemans opent door te stellen dat volgens westerse media in Kiev sprake is van een “democratische omwenteling”. Dat zou eenzijdig zijn. Maar is het wel zo dat westerse media letterlijk over een democratische omwenteling spreken? Of dat veel westerse media dat doen? Mijn indruk is eerder dat de meeste serieuze westerse media de situatie met een voorzichtig positieve blik aanschouwen. Terecht achten zij deze te complex – zeker gezien de Russische militaire inmenging – om er nu al een historisch etiket op te plakken.

“De nieuwe regering in Kiev” heeft de status van het Russisch als taal in Oekraïne recentelijk verlaagd, zo beweert Criekemans. Dit is ook onjuist. Het is het parlement dat op 23 februari een motie heeft aangenomen. Deze motie heeft waarnemend president Toertsjinov bewust niet ondertekend omdat de regering naar eigen zeggen nieuwe wetgeving wil voorbereiden. De regering heeft dus niets gedaan of veranderd. De voor Russisch sprekende Oekraïners gunstige taalwet (van juli 2012) is gewoon nog van kracht. Overigens is het goed eraan te herinneren dat “de nieuwe regering in Kiev” een interim-regering is. Eind mei staan vervroegde presidentsverkiezingen gepland, daarna is er een grote kans op nieuwe parlementsverkiezingen.

“Voor 1954 was het Krimgebied onderdeel van Rusland.” Criekemans bedoelt neem ik aan de Sovjet-Unie. Een grove onzorgvuldigheid. Rusland behoorde ten tijde van het Sovjetcommunisme tot het rijk der geschiedenis, een verfoeid rijk vol tsaristische gebruiken, imperialistische grillen en kapitalistische roofzucht. In dezelfde alinea wordt de fout overigens hersteld.

Omissies

Een opvallende omissie is het weglaten van het Memorandum van Boedapest (1994) waarin Rusland en westerse mogendheden de territoriale integriteit van Oekraïne erkennen en deze beloven niet te schenden. Je kunt je afvragen of het noemen van dit Memorandum de auteur misschien gewoon even niet zo goed uitkwam. Immers, Criekemans wil geen zwart/wit-beeld schetsen en dus Rusland niet al te zwaar bekritiseren. Toch ligt het feit er wel en de invasie op de Krim is in flagrante strijd met onder andere dit Memorandum.

Daarna wordt het iets ernstiger. De chronologie en feitenweergave in de aanloop tot de Maidan-protesten (vanaf 2010 en met name vanaf augugustus 2013) zijn door de professor op verbazingwekkende wijze versimpeld. Dit verhaal heeft hij duidelijk niet in detail gevolgd, dan wel begrepen. Goed, de handelsoorlog met Rusland in augustus 2013 mag in verband met beperkte ruimte worden overgeslagen maar de stiefmoederlijke plaats die andere – veelbetekenende – factoren in deze aanloop krijgen toebedeeld is verbazingwekkend. Eigenlijk krijgen ze in het geheel geen plaats toebedeeld.

Ik doel hier met name op de intensieve Europese pendeldiplomatie vanaf 2012 waarbij de EU grote moeite heeft gedaan om Oekraïne tot het Associatie- en Vrijhandelsverdrag te verleiden en tegelijkertijd ex-premier Joelja Timosjenko op vrije voeten te krijgen. Het bilateraal overleg over deze in potentie verstrekkende verdragen als ook de verdragen zelf worden door Criekemans compleet genegeerd. In één enkel zinnetje zitten we ineens midden in december 2013. EuroMaidan vestigt dan al wekenlang de internationale aandacht op zich. Pardoes biedt Poetin de Oekraïense regering een noodkrediet aan. Alsof daar niets aan vooraf is gegaan.

Het akkoord

Ten aanzien van het akkoord tussen oppositie en regering (van 21 febuari) zegt Criekemans dat dit door de eerste in de prullenmand is gegooid. Echter de oppositie, vertegenwoordigd door Vitali Klitsjko, Oleh Tjahnyboh en huidig premier Arseni Jatsenjoek, heeft het akkoord wel degelijk ondertekend – zij het onder grote druk van Europese bemiddelaars. Het waren de demonstranten op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev die het op dezelfde dag afwezen. Ze stelden Janoekovitsj een ultimatum. Een kritiek moment in de nu meer dan drie maanden durende demonstraties.

Op die avond schoven tientallen duizenden Maidan-betogers, diep vertoornd wegens hun door scherpschutters gedode medebetogers op de dag ervoor, de drie oppositieleiders tijdelijk terzijde. Sterker: deze werden op 21 februari op het plein uitgefloten. Op hun knieën moesten ze. Voor de doden. Waar haalden ze het recht vandaan de gehate president nog tot het eind van het jaar – zoals hun handtekeningen hadden gebillijkt – op zijn troon te laten ?

Nadat die nacht duidelijk was geworden dat Janoekovitsj mogelijk op de vlucht was geslagen, trad de politieke oppositie doortastend op. De desertie uit Janoekovitsj’ regeringspartij had inmiddels dramatische vormen aangenomen. De dagen erna nam het parlement een reeks moties aan die tot een machtswisseling leidden. In die zin heeft Criekemans dus gelijk dat de oppositie, onder druk van ‘Maidan’, zich niet langer aan het akkoord gebonden achtte. Maar het zou een goede zaak zijn indien hij in zijn analyse meer aandacht had besteed aan de dynamiek tussen de demonstranten en hun eigen leiders. En overigens ook aan het feit dat niet alleen ‘Maidan’ het akkoord afwees. Ook Poetins vertegenwoordiger bij de onderhandelingen verklaarde op 21 februari het akkoord niet te steunen. Een saillant, in deze discussie niet onbelangrijk detail.

Indien het Criekemans’ bedoeling is de voormalige politieke oppositie in Oekraïne op een eerlijke wijze te bekritiseren heeft hij in zoverre een punt dat deze gedurende de laatste weken van februari inderdaad de neiging heeft gehad de positie van pro-Russische Oekraïense staatsburgers in de zuidelijke en oostelijke regio’s te verontachtzamen. Dat is in tegenspraak met de gedachte van een inclusieve democratie ‘van nationale eenheid’ zoals op 21 februari terecht verdedigd door de Europese bemiddelaars.

Daarnaast heeft Criekemans gelijk door kort te wijzen op het extreemrechtse element in het veelkleurige amalgaam dat de hele Maidanbeweging in feite is. Onder de radicale, militante nationalisten van de ‘rechtse sector’, een ideologisch gemotiveerde groep die de voorbije maanden op diverse momenten een doorslaggevende rol heeft gespeeld, bestaat bijvoorbeeld de wens om de partij van de ex-president, als ook haar politieke bondgenoten van de Communistische Partij, botweg te verbieden. Dat zijn zaken die in de westerse berichtgeving niet mogen ontbreken.

Essentie van Maidan

‘Maidan’ is in essentie een bewuste of minder bewuste poging van massa’s kritische, ambitieuze burgers om hun land als volwaardige, vrije en onafhankelijke natie op de kaart te zetten. Als natie, als staat en dus als geopolitieke entiteit met een herkenbaar internationaal profiel. Dat profiel is Europees, anti-Sovjet-Unie en anti-Poetin. Het is een keuze van miljoenen mensen die maandenlang – kou en kogels trotserend – hardnekkig voor hun rechten hebben gedemonstreerd en dat nog steeds aan het doen zijn. Daar is de wereld de afgelopen maanden getuige van geweest. Criekemans springt hier maar al te lichtvoetig overheen. De strekking van zijn analyse, namelijk dat Oekraïne vooral die ‘vage grenszone tussen Oost en West’ moet blijven die ze is en niet de kans mag krijgen zichzelf te ontwikkelen en zodoende de internationale ‘balance of powers’ te verstoren, staat in pijnlijk contrast met die essentie.

Op basis hiervan komt opnieuw de vraag op of de auteur ‘Maidan’ als politiek-maatschappelijke gebeurtenis wel op de juiste waarde schat. Of hij wel begrepen heeft waar die massaprotesten uit zijn voortgekomen. Of hij wel op de hoogte is met de de sfeer van intimidatie en terreur die vanaf december vorig jaar, maar eigenlijk al sinds 2010, op gezag van Janoekovitsj over het land is gespoeld. Of hij wel weet heeft van de spontane golf van al dan niet radicaal nationalisme die maakt dat ‘Maidan’ door sommigen als een revolutie wordt beschouwd.

Uiteraard kan worden beweerd dat ‘Maidan’ niet de keuze is van alle Oekraïners. Zeker is in het zuiden en oosten sprake van seperatistische tendenzen. De motivatie, het idealisme en de vasthoudendheid van deze tegenbewegingen zijn echter aanmerkelijk minder dan die van de Maidan-activisten. Bovendien blijkt uit recente polls dat in geen enkele van deze regio’s een meerderheid bestaat om zich bij Rusland aan te sluiten. In februari sympathiseerden op De Krim nog de meesten met het seperatisme. Hun percentage: 41 %.

Als je de strekking van de hele analyse van professor Criekemans nog eens overdenkt, lijkt het wel alsof ‘Maidan’ helemaal niet heeft plaatsgevonden. Maar ergens moet dan toch iets zijn misgegaan met de door de auteur zo gekoesterde internationale orde. Waar dan? Geen verklaring. Het is net alsof je hem hoort roepen om de terugkeer van de corrupte Janoekovitsj, kind en liefhebber van de Sovjetcultuur, onder wiens bloedige bewind de stabiliteit van de heersende internationale orde immers wel was – leek ? – gewaarborgd.

Stef Heinink studeerde geschiedenis in Utrecht en werkt sinds 2005 als docent en als free lance journalist in Kiev.