Ebola toont hoe ziek het economisch en politiek systeem is

Eén van de belangrijkste redenen waarom het Ebolavirus deze keer in deze drie West-Afrikaanse landen zo snel is kunnen uitbreken is de erbarmelijke staat van het gezondheidssysteem. ‘Liberia had minder dan 50 dokters in het openbare gezondheidssysteem, voor een land met meer dan 4 miljoen mensen, waarvan de meerderheid ver van de hoofdstad woont. Dat is 1 arts per 100.000 mensen, vergeleken met 240 per 100.000 in de VS en 670 per 100.000 in Cuba’, zegt prof Paul Farmer, Harvard infectieziektespecialist en oprichter van Partners in Health, een ngo met beide voeten in het veld.

Verwaarlozing is geen toeval

De financiële belangen van internationale bedrijven hebben ook mede aanleiding gegeven tot de vele burgeroorlogen, een andere belangrijke oorzaak van de verdere verzwakking van staat en gezondheidssysteem.

Jarenlang is er véél te weinig geïnvesteerd in gezondheidspersoneel, genees-en verpleegmiddelen, ziekenhuizen en laboratoria, en in de achterliggende organisatie van de gezondheidssystemen. Daar zijn verschillende redenen voor.

Lokale corruptie wordt vaak onmiddellijk als grootste schuldige aangewezen. In de getroffen landen moet daarvoor niet enkel gekeken worden naar de regeringen die corruptie toelaten, maar ook naar de ontginnende industrieën en transnationale ondernemingen die vaak heel nauw betrokken waren bij het installeren van die machthebbers.

De financiële belangen van internationale bedrijven hebben ook mede aanleiding gegeven tot de vele burgeroorlogen, een andere belangrijke oorzaak van de verdere verzwakking van staat en gezondheidssysteem.

In toenemende mate gaat het dan niet alleen om grondstoffen, maar ook om de grond zelf: landbouwgrond om voedsel en biobrandstoffen op te verbouwen in West-Afrika behoort tot de gegeerde “rijkdommen” van zowel Guinee als Liberia.

Ook internationale instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF) behoren tot de medeschuldigen aan de huidige, dodelijke epidemie . Het IMF heeft er immers jarenlang op aangedrongen dat ontwikkelingslanden die leningen vroegen hun overheidsuitgaven drastisch zouden terugschroeven. Daarbij werd onvoldoende rekening gehouden met de de micro-economische, sociale gevolgen van het beleid.

Het IMF vraagt weliswaar niet letterlijk dat er zwaar geknipt zou worden in gezondheidsbudgetten, maar in de praktijk kwam het er toch heel vaak op neer dat de financiering van volksgezondheid en gezondheidsdiensten afgebouwd werd, onder andere omdat de sector gezondheid geen machtige lobbyisten heeft om het beleid te kunnen beïnvloeden. Hetzelfde gebeurde in andere Afrikaanse landen, in de ex-USSR landen en onlangs opnieuw in Griekenland.

En ja, ook de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie) heeft fouten gemaakt en is veel te traag in gang geschoten. De WHO had de laatste jaren echter te kampen met sterk verminderde budgetten. Als VN-instelling krijgt zij haar werkingsmiddelen enkel uit de bijdragen van de individuele lidstaten. Sinds 2008 halveerden die lidstaten hun bijdragen. Het is voor iedereen crisis, nietwaar. Daarnaast gaat de WHO intern soms gebukt onder een overmaat aan administratie en regeltjes. Overleg, consensus, regelgeving en inspraak zijn natuurlijk absoluut nodig en onmisbaar, maar te véél werkt verlammend. Het is vaak niet mogelijk om de tanden te laten zien, strenge uitspraken te doen of snel en resoluut op te treden.

Uitputting

Last but certainly not least, worden de besparingsrecepten toegepast op een bevolking die al generaties lang uitgemolken wordt en te lijden heeft van een extreme, ontwrichtende armoede en ongelijkheid. De erbarmelijk omstandigheden waar het grootste deel van de mensen in gedwongen wordt te leven tast generatie na generatie het lichaam en zijn immuunsysteem aan. Dit verklaart mee de veel hogere mortaliteit van Liberiaanse ebolapatiënten vergeleken met de westerse getroffenen.

Natuurlijk kan een lichaam met verminderde natuurlijke kracht en een verzwakt defensiesysteem veel minder tegen de dehydratatie en de storingen in de elekrolytenbalans veroorzaakt door het ebolavirus. De complexe sociale gevolgen van industrie en ontbossing zorgen er dan voor dat mensen gedwongen worden om zich dieper en dieper in de wouden te begeven op zoek naar overleving waardoor het contact mens-dier veel nauwer wordt. Alles wat je dan nog nodig hebt is de toevallige aanwezigheid van een geïnfecteerde fruitvleermuis.

De People’s Health Movement, een groep gezondheidsactivisten uit Zuid-Afrika, stelt: ‘Waarom worden we geconfronteerd met een Ebola-epidemie in West-Afrika? Het antwoord ligt niet in de pathologie van de ziekte of het virus, maar in de pathologie van onze samenleving en de globale politieke en economische architectuur. Het is niet toevallig dat de huidige Ebola-epidemie 3 van de armste landen ter wereld getroffen heeft. Liberia, Guinée en Sierra Leone bezetten respectievelijk nummer 175, 179 en 183 op de lijst van 187 landen op de United Nation’s Human Development Index. Hun gezondheidssysteem is in sommige regionen quasi onbestaande. De huidige epidemie werd veroorzaakt door armoede en de genadeloze uitbuiting van de natuurlijke rijkdommen van de regio.’

Het kan (en moet) anders

Het ebola-virus is gevaarlijk, maar de kortzichtigheid waarmee de wereld bestuurd wordt is nog veel schadelijker.

Bovenvermelde bepalende factoren zijn al lang gekend en worden door gezondheidswetenschappers al jaren aangeklaagd. Om het hele Afrikaanse continent van basisgezondheidszorg te voorzien is een jaarlijks bedrag nodig dat niet groter is dan de jaarlijkse bonussen van Amerikaanse bankiers. Een haalbaar bedrag voor een noodzakelijk project.

Een aantal landgenoten, experts op wereldniveau zoals Marleen Temmerman, Gorik Ooms, Vandamme en anderen, pleiten al een tiental jaar voor een mondiale ziekteverzekering, waar de bijdrage niet komt van individuen, zoals bij onze mutualiteiten, maar van lidstaten.

De noodzakelijke middelen voor zo een innovatief opzet kunnen gevonden worden door een combinatie van slimme belastingen en het aanpakken van belastingontwijkende megaverdieners. Lees er de LuxLeaks artikels maar eens op na.

Op die manier kunnen langdurige onderling engagementen en solidariteit ontstaan, in plaats van de huidige kortetermijnontwikkelingsprojecten. Dit kan leiden tot een echte universele gezondheidszorg. Er kan dan eindelijk een wereldwijd gezondheidssysteem opgebouwd worden dat iedereen ten dienste staat, het globale algemene belang dient, effectief kan reageren in het geval van epidemieën en andere events maar voornamelijk ook preventief kan werken om leed te voorkomen in plaats van achteraf te moeten genezen.

Een mooi voorbeeld van hoe het kan, is het Global Fund for Aids, Tuberculosis and Malaria (GFATM). Ook in dit voorbeeld blijft er nog heel veel ruimte voor verbetering en draait niet alles perfect, maar het is wel het meest succesvolle en transparante globale gezondheidsprogramma ooit. België heeft internationale beloftes gedaan om een bepaalde bijdrage te leveren aan dit fonds. Maar onze politici komen die belofte al jaren niet na. Als wetenschappers waarschuwden dat dit kortzichtige beleid tot problemen zal leiden, luisterde niemand van de politici. Als er zich dan effectief problemen voordoen, dan verwacht men van ons wel dat we die problemen meteen kunnen oplossen.

De ebola-uitbraak van 2014 in drie West-Afrikaanse landen heeft haar wortels in de doofheid van onze beleidsmakers voor wetenschappelijke argumenten, doofheid voor de aanklachten van extreme armoede en ongelijkheid, mede onderhouden door ons eigen koopgedrag en onze eigen industrieën. Het ebola-virus is gevaarlijk, maar de kortzichtigheid waarmee de wereld bestuurd wordt is nog veel schadelijker.

Wouter Arrazola de Oñate is arts-onderzoeker Sociale (en commerciële) Determinanten van Gezondheid.