‘Energie kan niet zomaar losgelaten worden in een vrije markt’

Hoe bestrijden we de huidige klimaat- en energiecrisis? Reset.Vlaanderen, het netwerk rond de sociaal-ecologische transitie, ging daarvoor op zoek naar suggesties bij zijn leden — vakbonden, klimaat- en milieubewegingen en het sociale middenveld. Coördinator Vanya Verschoore: ‘Nu niet investeren in de toekomst, dat is schuldig verzuim.’

Onze onstilbare honger naar fossiele brandstoffen zadelde ons op met een ongeziene klimaatcrisis. De huidige energiecrisis, versneld door een aantal externe factoren, is een gevolg van dezelfde honger. Dat beide crisissen kwetsbare groepen het hardst treffen, werd de laatste jaren zelfs in eigen land pijnlijk duidelijk. Het zijn mensen in armoede die in de zomer de ergste gevolgen van de extreme weersomstandigheden ondervinden, en in de winter, wanneer het kouder wordt en de energieprijzen nog meer toenemen, voor onmenselijke keuzes komen te staan tussen heating (verwarming) of eating (eten).

Wanneer basisbehoeften, zoals voeding, verwarming of vervoer, een groot deel van de gezinsuitgaven vormen, komen hoge prijsstijgingen extra hard aan. De groep getroffen gezinnen wordt steeds groter. Dat laat de laatste armoedebarometer zien. Waar de armoedecijfers de laatste jaren een dalende trend weerspiegelden, is er sinds september 2021, door het duurdere leven en de stijgende energieprijzen, een ommekeer in de cijfers.

De verstrengeling van sociale en ecologische uitdagingen kan de motor van de transitie worden. Zo creëer je draagvlak van onderuit.

Zo is de vraag om hulp bij de Voedselbanken en OCMW’s exponentieel gestegen. In 2021 zochten meer dan 177.000 Belgen elke maand hulp bij de Voedselbanken, in de eerste helft van dit jaar steeg het cijfer zelfs nog verder tot 204.000. ‘Een nieuwe categorie van mensen dreigt onder de armoededrempel te vallen’, zegt Michel Debruyne van Decenniumdoelen. ‘De globale verarming van vooral de lage middenklasse en de verdieping van de armoede is vandaag een realiteit.’

Bovendien hebben deze huishoudens vaak ook niet de middelen zich te beschermen tegen de stijgende energieprijzen. Woonbeleid, bijvoorbeeld, houdt te weinig rekening met de ongelijke gevolgen van de klimaat- en energiecrisis. Het is te weinig gericht op juist deze kwetsbare groepen. Subsidies voor zonnepanelen bevoordelen de midden- en hoge inkomensklassen, terwijl wie in slecht geïsoleerde, op fossiele brandstof verwarmde woningen woont, verder de (energie)armoede ingeduwd dreigt te worden.

Dit leidt tot sociale onrust bij de grote achterban van onze leden. De verhalen die ons bereiken zijn legio. Door de stijgende prijzen moeten soms absurde keuzes gemaakt worden: in sommige gevallen gaat alle budget op aan energiekosten waardoor bijvoorbeeld hobby’s voor de kinderen geschrapt worden.

De waarschuwing voor de sociale gevolgen is niet nieuw: het brede middenveld lanceerde al heel wat structurele voorstellen die de energieprijs voor de burger op zowel korte als lange termijn kunnen doen dalen, en bovendien goed zijn voor planeet en economie. De verstrengeling van sociale en ecologische uitdagingen kan de motor van de transitie worden. Zo creëer je draagvlak van onderuit.

Burgers beschermen

De boodschap is unaniem en duidelijk: we moeten mensen nu en in de toekomst beschermen, zowel tegen de klimaatverandering als tegen een totaal ontspoord energiesysteem, met hoge winsten voor sommige leveranciers en aandeelhouders of dictators, en lege zakken voor (kwetsbare) burgers. Terwijl burgers angstig de winter afwachten, voorspelt het Internationaal Energieagentschap (IEA) dat bedrijven uit de sector 200 miljard euro winst zullen opstrijken in 2022. Zo tekende TotalEnergies al ruim 5 miljard overwinst op in het eerste kwartaal van 2022, ook Engie deed niet onder met een overwinst van 3,5 miljard in het eerste kwartaal. Een factuur die sociaal is en de klimaattransitie versnelt is een must.

Een basishoeveelheid energie moet betaalbaar zijn voor iedereen — ook voor de alsmaar groter wordende groep middenklassers die in de problemen komen.

Energie is een basisbehoefte en kan niet zomaar losgelaten worden in een vrije markt. Een basishoeveelheid energie moet betaalbaar zijn voor iedereen — ook voor de alsmaar groter wordende groep middenklassers die in de problemen komen.

De Gezinsbond pleit al sinds 2015 voor een basispakket energie, ook de vakbonden pleiten nu voor. De energiecheque die de regering in het leven riep voor de maanden november en december, vallen niet onder de definitie van een basishoeveelheid betaalbare energie volgens de Gezinsbond. ‘Een energiecheque zet niet aan tot spaarzaam omspringen met energie. Het doet de vraag dus niet dalen. Bovendien gaat het om een tijdelijke ingreep. De angst voor de energiefactuur blijft. Wat zal er gebeuren in januari, februari?’ schrijft Pieter Ledeganck van de Gezinsbond.

Op korte termijn pleit het netwerk ook voor een bestendiging van het sociaal energietarief, met eventueel een uitbreiding naar de lage middenklasse, al dan niet via een getrapt systeem. Ook een effectieve overwinstbelasting is een goed idee, waarvan de inkomsten ingezet kunnen worden om de factuur sociaal te houden en de duurzame transitie te versnellen. Een structurele klimaattransitie is goed voor de werkgelegenheid én voor de energiefactuur.

Energie-efficiëntie

Op vlak van efficiënt energiegebruik is nog veel winst te halen. Een efficiënter (en lager) verbruik drukt niet alleen de individuele rekening, maar zorgt via de Europese prijszetting ook voor een algemeen lagere prijs gezien de energieprijs bepaald wordt door de laatst ingezette — vaak dure — (gas)centrale. Dit betekent niet dat mensen die nu al op hun tandvlees zitten, nog meer moeten besparen. Wel dat de overheid het goede voorbeeld moet geven, bedrijven structureel moet aansporen te investeren in energie-efficiëntie, en luxeverbruik aan de top moet aanpakken.

Nu niet hervormen en investeren in de toekomst is schuldig verzuim. Waarop wacht het beleid?

Natuurlijk zijn er ook heel wat — collectieve — maatregelen waar het middenveld al lang voor pleit, die ons op de lange termijn structureel moeten beschermen tegen de sociaal-ecologische gevolgen van de klimaat- en energiecrisis. Zet in op extra sociale woningen die ook klimaatbestendig zijn. Maak werk van collectieve renovaties, en stap af van individuele premies. Activeer burgers om te participeren in hernieuwbare energie via energiecoöperaties. Haal de drempels uit het systeem van energiegemeenschappen, waarbij burgers samen zonnepanelen, laadpalen of een batterij voor de buurt aankopen.

Veel van deze maatregelen worden al jarenlang naar voor geschoven in memoranda van vakbonden, sociale organisaties en de milieubeweging. Dat deze nu ook op politieke onderhandelingstafels liggen, bewijst de meerwaarde en creativiteit van het middenveld. Het middenveld is relatief unaniem over de maatregelen, omdat ze een hefboom zijn voor zowel een duurzamer als een sociaal rechtvaardig land. Bij maatschappelijke problemen als deze is dit draagvlak onontbeerlijk. Nu niet hervormen en investeren in de toekomst is schuldig verzuim. Waarop wacht het beleid?

Vanya Verschoore is coördinator van Reset.Vlaanderen vzw.