Gegevensverzameling over Roma, een tweesnijdend zwaard

Op 15 april 2015 werd in verschillende Belgische media bericht over het gebruik van een ‘zigeuner’-categorie door de federale en lokale politie bij het verzamelen van persoonlijke gegevens van potentiële daders en slachtoffers van misdrijven in de Algemene Nationale Gegevensbank.

Die praktijk wordt terecht unaniem veroordeeld door organisaties zoals het Interfederaal Gelijkekansencentrum en het Minderhedenforum. Dat deze optionele categorie in deze gegevensbank niet alleen gebruikt wordt om de ‘Roma’ mee te benoemen, maar algemener als verzamelnaam voor elk rondtrekkend individu zonder vast adres, vormt geen excuus.

Integendeel, het bevestigt het bijzonder stigmatiserende karakter van de gebruikte term. De onenigheid binnen de politie over zowel het gebruik van een ‘zigeuner’-categorie als de invulling van de term, illustreert ook dat er iets grondig schort aan deze praktijk.

Etnische profilering

‘Dit is een erg gevaarlijke en bovendien verboden praktijk.’

Zowel het Interfederaal Gelijkekansencentrum als het Minderhedenforum wezen al op het risico voor etnische profilering, wat inhoudt dat de politie zich, bewust of onbewust, uitsluitend baseert op de etniciteit van een persoon om haar bevoegdheden uit te oefenen.

In dit geval wordt het ‘zigeuner’ zijn als een beslissende factor beschouwd voor het plegen van misdrijven.

Dat is een erg gevaarlijke en bovendien verboden praktijk, die niet enkel discrimineert en stigmatiseert maar daarnaast ook bijkomende spanningen creëert tussen zij die als ‘zigeuner’ beschouwd worden, de politie en de rest van de bevolking.

Dit terwijl de relaties tussen deze groepen gewoonlijk al gespannen zijn, wat onder andere blijkt uit berichtgeving omtrent overlast door verkeerdelijk geplaatste caravans doorheen Vlaanderen elk voorjaar. 

De Belgische politie is niet de eerste en wellicht ook niet de laatste officiële instantie die gegevens over Roma verzamelt. Eind jaren zeventig stelde de Nederlandse politie lijsten op van misdrijven gepleegd door Roma die asiel aanvroegen.

Meer recent, in 2010, kwam aan het licht dat verschillende Nederlandse gemeenten, zoals Ede en Enschede, onofficieel Romalijsten bijhielden. In Zweden werden de afgelopen jaren ook verschillende geheime politielijsten ontdekt, met daarin de namen van duizenden Roma, om misdaden te helpen oplossen.

Het is onduidelijk of het verzamelen van gegevens over ‘zigeuners’ ook in België tot dergelijke onofficiële registers heeft geleid. Er moet in elk geval strikt op toegezien worden dat het opstellen van dergelijke Romaregisters, die zijn opgesteld zonder een duidelijk afgelijnd doel en zonder het medeweten en de toestemming van de betrokkenen, vermeden worden en gesanctioneerd worden indien ze toch blijken te bestaan.

Het belang van etnische data

‘Het verzamelen van etnische gegevens over de Roma wordt sterk gestimuleerd vanuit internationale en Europese hoek.’

Anderzijds moet het benadrukt worden dat etnische registratie op zich geen probleem vormt, zoals Wouter Van Bellingen eerder al liet optekenen.

Integendeel, het verzamelen van etnische gegevens over de Roma wordt sinds een tiental jaar sterk gestimuleerd vanuit internationale en Europese hoek.

Vooreerst zijn etnische data belangrijk om een beter idee te hebben van het aantal Roma die zich in Europa en in de verschillende lidstaten bevinden. Momenteel moeten we het met schattingen stellen, die heel erg uiteenlopen.

Aan de hand van etnische data kunnen we ook een beter zicht krijgen op de socio-economische situatie van de Roma, zodat de impact van beleid op deze groep opgevolgd, geëvalueerd en – waar nodig – aangepast kan worden.

Het verzamelen van gegevens inzake etniciteit door de politie kan daarnaast ook etnische profilering aan het licht brengen. Wanneer Roma disproportioneel opduiken in criminaliteitscijfers, kan dat namelijk het gevolg zijn van een bredere en frequentere controle die uitgeoefend wordt op deze groep en zwaardere straffen die zij krijgen ten gevolge van hardnekkige stereotiepen.

Europees onderzoek toont aan dat de Roma een van de meest gediscrimineerde minderheden zijn binnen Europa, maar dat deze groep het minst geneigd is om hierover klacht neer te leggen bij de politie of andere bevoegde instanties.

Onderrapportering van discriminatie en geweld tegen Roma is niet alleen een Europees, maar ook een Belgisch probleem, zoals twee jaar geleden bevestigd werd door het Interfederaal Gelijkekansencentrum naar aanleiding van de Internationale Dag van de Roma.

In 2013 ontving het centrum meer dan dertig klachten van Roma. Op zich bemoedigend, aangezien dit een verdubbeling was in vergelijking met 2011, maar nog steeds verwaarloosbaar op een totaal van bijna 4000 meldingen.

Nu blijkt dat ook de politie etnische gegevens verzameld over Roma slachtoffers van misdrijven, wat op zich toe te juichen is. Over hoeveel meldingen het gaat, is echter niet bekend, terwijl dit een belangrijke bron van informatie kan zijn voor verder onderzoek.

Het wantrouwen van vele Roma tegenover de politie, hun scepticisme dat een klacht neerleggen geen verschil zal uitmaken, en de angst die velen hebben voor victimisatie, intimidatie en verdere discriminatie, doet echter vermoeden dat ook die cijfers bijzonder laag zullen zijn.

Het gevaar van etnische data

‘Roma zijn een van de meest gediscrimineerde minderheden binnen Europa, maar zijn het minst geneigd hierover klacht neer te leggen.’

Het is niet verwonderlijk dat het vertrouwen van Roma in etnische datacollectie ver te zoeken is. Dergelijke gevoelige informatie werd in het verleden herhaaldelijk gebruikt om hun bewegingsvrijheid te beperken, om tegen hen te discrimineren, en zelfs om hen uit te roeien.

Ook meer recente praktijken, zoals het registreren van vingerafdrukken van Roma in Italië en in Frankrijk, boezemt deze groep terecht angst in. Het is daarom erg belangrijk dat omzichtig omgesprongen wordt met het verzamelen, gebruiken en opslaan van zulke gevoelige gegevens.

Initiatieven zoals de opleiding ‘Holocaust, Politie en Mensenrechten’ zijn in dit opzicht al een belangrijke stap om meer bewustzijn en begrip te creëren omtrent de specifieke problematiek en gevoeligheden van bepaalde bevolkingsgroepen.

Daarnaast is het belangrijk erop toe te zien dat, wanneer etnische data verzameld worden, dit gebeurt binnen een strikt wettelijk geregeld en gecontroleerd kader.

Onderzoek in België toont aan dat, net zoals in andere lidstaten, vaak officieel beweerd wordt dat geen etnische data verzameld worden, terwijl dat in praktijk officieus wel gebeurt, waardoor het risico op misbruik vergroot. Dergelijke situaties moeten kost wat kost vermeden worden.

Wat de praktijken van de Belgische politie betreft, moet benadrukt worden dat het probleem niet ligt in het verzamelen van etnische gegevens op zich, maar wel in de manier waarop dat gebeurt. De Roma zijn bij uitstek een bevolkingsgroep die erg stigmatiserend bekeken en benaderd wordt.

Doorheen de eeuwen werden Roma zowel in de volkscultuur als in de rechtscultuur stereotiep voorgesteld als een welomlijnde groep die rondtrekt, een vreemde, eigen taal spreekt, en lui, vuil en crimineel is.

Dergelijke negatieve percepties zijn nog steeds erg aanwezig in onze samenleving. Op internationaal en Europees vlak werd al meermaals de oproep gelanceerd naar overheden om meer inspanningen te leveren om dergelijke foutieve en stigmatiserend denkbeelden te ontkrachten. Dat de Belgische politie nu een ‘zigeuner’-categorie blijkt te hanteren, heeft echter het tegenovergestelde effect.

De politie kondigde wel reeds aan dat het op korte termijn naar een goed alternatief zou zoeken, wat een eerste stap in de goede richting is.

Op zoek naar een waardig alternatief

‘Het door Wouter Van Bellingen gesuggereerde ‘woonwagenbewoner’ voldoet niet.’

Deze zoektocht moet gebeuren in nauwe samenspraak met de verschillende Roma gemeenschappen in België. Het is belangrijk te benadrukken dat het wel degelijk om verschillende gemeenschappen gaat.

België telt zo’n 1500 Manoesjen of Sinti, die al zes eeuwen in België wonen, de Belgische nationaliteit hebben, en in vaste caravans wonen. Ze spreken bovendien zowel Sinti Romanes als Nederlands of Frans.

Daarnaast zijn er zo’n 750 Roms die sinds het midden van de 19e eeuw in België verblijven. Zij spreken Vlax Romanes of Frans, hebben de Belgische nationaliteit en hebben een semi-nomadische levensstijl.

Daarnaast telt België zo’n 7000 Voyageurs, die autochotoon Belgisch zijn en een vaste woonplaats hebben. De Voyageurs spreken Nederlands of Frans met invloeden van het Bargoens.

Tenslotte zijn er zo’n 20.000 Roma die na de Tweede Wereldoorlog en na het einde van het communisme vanuit Centraal- en Oost-Europa naar België zijn geëmigreerd. Zij hebben de Belgische nationaliteit niet en slechts een minderheid heeft een geldige verblijfsvergunning. Zij spreken gewoonlijk Romanes en de taal van hun land van origine alsook de taal van het eerste West-Europese land waar zij verbleven.

Het gaat dus om erg diverse groepen, met elk specifieke kenmerken en problemen. Daarom kiest de politie – alsook andere instanties die etnische data verzamelen – best voor alternatieve categorieën waar de verschillende groepen zich goed bij voelen en die zij niet als stigmatiserend beschouwen.

Door verschillende en specifieke termen in te voeren, kan men vermijden dat de specificiteit van elk groep opnieuw verloren dreigt te gaan. Het door Wouter Van Bellingen gesuggereerde alternatieve begrip ‘woonwagenbewoner’ voldoet in dat opzicht niet, aangezien niet alle woonwagenbewoners Roma zijn en niet alle Roma in woonwagens wonen.

Daarnaast is het belangrijk dat de verdachte of het slachtoffer zelf ook inspraak heeft in hoe hij of zij etnisch geregistreerd wordt, aangezien de perceptie van politieagenten niet noodzakelijk overeenstemt met hoe de persoon in kwestie zichzelf ziet.

Er zijn geen objectieve manieren om te bepalen wie Roma is en wie niet. De stereotiepe beeldvorming van Roma in acht genomen, bestaat daarom het risico dat enkel personen met een donkerdere huidskleur en/of zichtbare kenmerken van armoede geregistreerd worden. Niet-Roma die aan deze kenmerken voldoen alsook Roma die minder uiterlijke, stereotiepe kenmerken vertonen, worden dan verkeerdelijk geregistreerd waardoor foutieve informatie verzameld wordt.

Politieagenten bewust maken van de geschiedenis van Roma, de discriminatie tegen deze groep alsook over hoe misbruik van dergelijke gevoelige data vermeden kan en moet worden, kan helpen om op een meer efficiënte manier om te gaan met de gebruikte categorieën alsook met de mensen die behoren tot deze gemeenschappen. 

Jozefien Van Caeneghem doet doctoraal onderzoek naar het gebruik van etnische data ter bevordering van het Roma beleid in België. Zij is verbonden aan de onderzoeksgroep Fundamental Rights and Constitutionalism van de Vrije Universiteit van Brussel. Ze verblijft momenteel in de Verenigde Staten voor een onderzoeksverblijf aan de University of California in Berkeley als BAEF Hoover Foundation Brussels Fellow 2014-2015.