Godsgeschenk? Voluntourists en Zoque indianen in Mexico

Internationaal vrijwilligerswerk, het lijkt een nobele daad. Maar hoe positief is deze groeiende trend? Sommigen zijn er heel kritisch over en noemen het een paternalistische activiteit, waarbij vrijwilligers – die zelf weinig kennis hebben van het werk dat ze daar gaan doen – veronderstellen het leven van mensen in het Zuiden te kunnen verbeteren. Anderen spreken vol lof over dit vrijwilligerswerk en verbinden het met internationale solidariteit en cultuuroverschrijdend begrip.
Het wordt steeds moeilijker een positie in te nemen – en bijna onmogelijk als we daarbij geen zicht hebben op de impact van het internationaal vrijwilligerswerk ter plaatse. Daarom ging ik op zoek naar de perceptie van een lokale gastgemeenschap ten opzichte van hun internationale vrijwilligers.

Ik trok 3 maand naar Mexico en verdiepte me in de Zoque cultuur, waar internationale vrijwilligers een nieuwe thuis vonden. De Zoque is een oude indianenbevolking met een eigen cultuur, taal en gewoontes, en leefde lange tijd geïsoleerd van de rest van de wereld.

Op dit moment komt de geglobaliseerde buitenwereld stap voor stap binnen in het dorp, via bewoners die in grootsteden gaan werken, nieuwe technologieën in het dorp én internationale vrijwilligers. Deze vrijwilligers blijken verschillende indrukken na te laten, afhankelijk van de achtergrond van de Zoque die hen percipieert en het contact tussen de Zoque en vrijwilliger.
Het is in deze verschillende percepties dat de praktijk en de aard van het hedendaagse vrijwilligerswerk heel duidelijk naar voren komt.  

Bron van inkomsten

Eerst en vooral werden vrijwilligers vaak waargenomen als ‘alternatieve middelen tot verbetering’. Daarbij kunnen vrijwilligers nieuwe opportuniteiten bieden aan de lokale bevolking om in hun leven te ontsnappen aan de consequente mislukkingen in bijvoorbeeld het onderwijs. Er zijn verschillende voorbeelden van vrijwilligers die onderwijs van lokale jongeren betalen, artisanale producten van Zoques in hun thuisland verkopen of kleine projecten financieren.

Deze financiële giften kunnen belangrijke mogelijkheden betekenen voor de lokale bevolking om uit de vicieuze cirkel van kansarmoede te komen. In die context worden vrijwilligers meteen gezien als personen waar grote persoonlijke voordelen uit kunnen gehaald worden. Zoals in een interview werd aangegeven denken veel Zoques “dat ze veel van hen konden krijgen omdat ze rijk waren, omdat het buitenlanders waren en buitenlanders hebben veel geld”.

Gods zendelingen

Een heel andere visie op internationale vrijwilligers is religieus geïnspireerd en ziet hen als ‘Gods zendelingen’. Vanuit deze visie worden ze als missionarissen, zusters in spe of door God gezonden engelen waargenomen.
Ze zien het als een goede daad van de vrijwilliger om zo ver te reizen om hen te komen helpen. Daarbij zijn ze zelf slachtoffer van de eigen armoede en de vrijwilliger de held die hun leed komt verzachten.

Men kan zich niet inbeelden wat de vrijwilligers bij zo’n ervaring zouden kunnen winnen of waarom ze die verre reis zouden maken – behalve de roeping die God hen influistert. De Zoques zijn dankbaar voor het werk dat de vrijwilligers uitvoeren, al hebben ze weinig wensen om bepaalde projecten verwezenlijkt te zien of zelf te participeren bij wat de vrijwilligers ondernemen. Alles wat gebeurt, is goed.

Deze visie is echter verre van onproblematisch. Zo duikt het probleem op dat ze de vrijwilligers in een zodanig verheerlijkte positie plaatsen, dat ze zichzelf niet in staat zien om de activiteiten van de vrijwilliger na hun vertrek verder te zetten.

De arrogante betweter

Een derde perceptie is die van de ‘arrogante betweter’. Hier wordt de vrijwilliger niet door de lokale bevolking boven hen geplaatst, maar wordt deze tendens gepercipieerd vanuit de vrijwilliger zelf. Deze perceptie bestaat echter alleen bij Zoques die zelf al periodes in grootsteden gingen wonen en zich zo meer de aanpassingen aan een nieuwe omgeving kunnen inbeelden.

Vanuit deze aangeleerde role-taking bekritiseren ze de internationale vrijwilligers die dit niet ten volle doen in de lokale gemeenschap. Men ergert zich eraan wanneer vrijwilligers niet lijken open te staan om zelf bij te leren en voornamelijk hun eigen kennis proberen te verspreiden. Door deze houding veronderstelt men dat de vrijwilligers de lokale bevolking als minderwaardig beschouwen.

Hierbij bekritiseert men voornamelijk de vormgeving van het project van de vrijwilliger en het feit dat vrijwilligers maar voor heel korte periodes komen. Vrijwilligers die maar voor een maand kwamen, werden als volgt beschreven: “Ze kunnen hier de cultuur niet veranderen. In het beste geval kunnen ze enkele dingen veranderen, maar dat vereist heel veel tijd. Dus de vrijwilliger die komt moet eerst leren kennen hoe de mensen hier leven, vooraleer iets in te voeren of met de mensen contact hebben om iets te veranderen. Maar dat gaat niet van de ene op de andere dag. Ik weet bijvoorbeeld ook niet hoe ik jou kan helpen, omdat ik niet weet hoe de omgeving is van waar jij komt. Dat is hetzelfde hier. De mensen die niet weten hoe we hier leven, hoe kunnen ze ons helpen?”

De nieuwsgierige wereldburger

Ten slotte worden vrijwilligers – ook door de personen die al meer van de buitenwereld kennen – gezien als ‘nieuwsgierige wereldburgers’. Vanuit deze visie is de vrijwilliger een sociale, geïnteresseerde persoon die naar de gastgemeenschap komt om bij te leren.

De vrijwillige activiteiten die door hun komst worden uitgevoerd staan niet centraal, maar helpen hen wel om dichter bij de lokale bevolking te staan en leiden tot een nauwere vorm van samenleven. De interculturele component die deze uitwisseling met zich meebrengt wordt gezien als de grootste meerwaarde van de internationale vrijwilligers.

Omdat deze Zoques zelf ook ervaring hebben om op andere plaatsen te leven, zien ze dat beide partijen voordeel halen uit de interculturele uitwisseling. Zo worden de lokale taal en de leefomstandigheden als leerrijk voor de vrijwilligers gezien – en sterk geapprecieerd door de Zoques als de vrijwilligers zich daar extra op focussen.

Binnen deze perceptie op vrijwilligers is het cruciaal dat er een mogelijkheid tot vriendschap, een gelijkwaardige status en gemeenschappelijke doelstellingen tussen beide groepen zijn.

Luisteren

Vanuit deze verschillende visies is het duidelijk dat vrijwilligers een dubbele rol kunnen vervullen. De komst van vrijwilligers kan enerzijds een verpersoonlijking van de buitenwereld op het lokale niveau betekenen, maar anderzijds kan het ook de lagere positie van de lokale gastgemeenschap binnen de wereldverhouding benadrukken.

Ze kunnen kennis aanreiken over de buitenwereld, maar evengoed een afhankelijkheidsrelatie versterken. Door de dunne spanningslijn tussen deze twee, ben ik ervan overtuigd dat het van groot belang is deze verschillende posities een rol te laten spelen in het opzetten van en de discussie rond internationaal vrijwilligerswerk.

Want is het nog steeds zinvol om twee weken in een project in het Zuiden te participeren, als de kritische houding van de Zoques dit afdoet als arrogante betweters? En hoe kunnen we dan wel vanuit de westerse samenleving een project opzetten dat gericht is op interculturele uitwisseling en gebaseerd is op echte gemeenschappelijke doelstellingen?

Dit artikel is een summiere samenvatting van slechts enkele bevindingen. De integrale verhandeling van het gevoerde wetenschappelijk onderzoek is beschikbaar via Loes.Verhaeghe@UGent.be