‘Lidstaten staan de dood van mensen aan de Europese grenzen toe’

‘Als de Europese Unie een voortrekkersrol wil spelen wat mensenrechten betreft, zou dit zich ook mogen vertalen in haar migratiebeleid.’ Dat schrijft studente Migratie- en Diasporastudies Elif Lootens. ‘Men zou cynisch kunnen stellen dat een succesvolle aankomst en verblijf in de Europese Unie vooral bepaald wordt door de survival of the luckiest, het overleven van de meest fortuinlijken.

De Middellandse Zee heeft zich sinds 2015 ontwikkeld tot een van de gevaarlijkste buitengrenzen van de Europese Unie. De wateren van de Middellandse Zee werden het podium waarop soevereine staten een gemeenschappelijk doel nastreven: zoveel mogelijk mensen buitenhouden. Tussen 2000 en 2016 kwamen 30.000 mensen om het leven, de zee werd een massagraf.

Deze humanitaire catastrofe is het tragische, maar logische gevolg van het Europese asiel- en migratiebeleid. Griekenland en Italië, gezien als de toegangspoorten tot de Europese Unie, staan onder immense druk. Dat mensen asiel nagenoeg altijd moeten aanvragen in het eerste veilige land van aankomst, speelt hier een grote rol.

Het is geen toeval dat de Europese Unie de ogen dichtkneep toen er bewijs op tafel kwam dat Frontex betrokken was bij illegale pushbacks.

Sinds de deal die de Europese Unie in 2016 met Turkije maakte, speelt Griekenland een belangrijke rol als ingehuurde poortwachter van Fort Europa. Het land beschermt West-Europa, een regio wiens inwoners kunnen rekenen op allerlei privileges, tegen de zogenaamde “vluchtelingenstroom”.

Ursula Von der Leyen, voorzitster van de Europese Commissie, uitte in maart vorig jaar nog haar dankbaarheid toen ze zei dat ‘deze grens niet enkel een Griekse grens is, het is ook een Europese grens. […] Ik bedank Griekenland om ons Europees aspida (schild) te zijn in deze tijden’.

De minder welvarende Europese lidstaten spelen duidelijk een belangrijke rol. Het is dan ook geen toeval dat de Europese Unie de ogen dichtkneep toen er bewijs op tafel kwam dat Frontex betrokken was bij illegale pushbacks langs de Griekse kustlijn. Keer op keer worden dergelijke pushbacks, waarbij vluchtelingen en andere migranten teruggestuurd worden zonder een kans gekregen te hebben bescherming aan te vragen in Europa. Het gaat om flagrante schendingen van het principe van non-refoulement: een basisbeginsel van internationaal recht dat een verbod oplegt aan een land dat asielzoekers of vluchtelingen ontvangt, om deze personen terug te sturen naar een land waar zij vervolging te vrezen hebben.

Eén ding is duidelijk: lidstaten staan de dood van mensen aan de grenzen toe. Wie het werk van de Kameroense filosoof Achille Mbembe las en zijn ‘necropolitiek’ kent, begrijpt hoe de Europese Unie zich het recht toeëigent om mensen te vermoorden. ‘Necropolitiek’ is het gebruik van sociale en politieke macht om te bepalen hoe sommige mensen mogen leven en hoe sommige moeten sterven. Het gaat hier om de capaciteit van landen om individuen die het als “wegwerpmensen” aanduidt te laten sterven zonder zich te moeten verantwoorden. Voor moord. Voor doodslag. Voor iets.

De verscherpte grenscontroles aan de Egeïsche zee maakt de populaire migratieroute gaandeweg onmogelijk en duwt vluchtelingen in een levensgevaarlijke richting: de zogenaamde ‘centrale mediterrane migratieroute’ vanuit Libië naar Italië. Als gevolg daarvan is het sterftecijfer aan de grenzen met 35 procent gestegen tussen 2015 en 2016. Dat terwijl er in de jaren erna een daling te zien is in het aantal migranten die Europa bereiken, en het sterftecijfer per aankomst vanaf 2017 aanzienlijk is gestegen. Fort Europa “werkt”.

Men zou cynisch kunnen stellen dat een succesvolle aankomst en verblijf in de Europese Unie hoofdzakelijk bepaald wordt door de survival of the luckiest, het overleven van de meest fortuinlijken.

Onbegraafbare levens

Wanneer een naaste of een familielid sterft, zijn we hierdoor diep getroffen. Voor het verwerken van alle verdriet is een rouwproces nodig. Het is een moment van verbinding voor veel mensen. Jammer genoeg worden vermiste lichamen van vluchtelingen in kranten en nieuwsberichten weergegeven in cijfers, maar wordt er zo goed als geen belang gehecht aan de individuele of collectieve verhalen.

De afwezigheid van een rouwproces bij al deze spoorloze doden staat politieke actie in de weg. Deze mensen schipperen voortdurend tussen leven en dood en dat maakt hen onbegraafbaar. Wie heeft er het recht begraven te worden? Wie wordt er werkelijk als mens gezien en zo behandeld?

Mensen op de vlucht worden in een uitzonderingspositie gedwongen, een situatie waarin staten hun rechten kunnen opschorten en hun destructieve macht kunnen rechtvaardigen. Niet enkel hun rechten, maar hun hele bestaan wordt volgens Italiaans filosoof Giorgio Agamben zo gedevalueerd. Vervolgens wordt het mogelijk hun levens op te offeren.

Als de Europese Unie een voortrekker wilt spelen in het domein van mensenrechten, dan zou dit zich ook mogen vertalen in haar migratiebeleid.

Het helder afbakenen van verschillende bevolkingsgroepen en het behandelen van immigranten als bron van al het kwade, al het ongewenste en hal et gevaarlijke is niet onschuldig en ontzegt hen een rol als volwaardig mens. Het vergemakkelijkt het bekende pleidooi voor het verharden van de buitengrenzen.

In dit opzicht is het onderscheppen en terugsturen van vluchtelingenbootjes een onderdeel geworden van het Europese migratiebeleid. Dat de Griekse kustwacht betrokken is bij pushbacks wisten we al langer dan vandaag. De recente medeplichtigheid van Frontex in maritieme pushbackoperaties deed velen wel de wenkbrauwen fronsen, maar internationaal verzet kon niet baten.

Europa kiest voor geweld aan zijn grenzen. Als de Europese Unie een voortrekkersrol wil spelen wat mensenrechten betreft, zou dit zich ook mogen vertalen in haar migratiebeleid. Het creëren van de grootste begraafplaats ter wereld , de Middellandse zee, heeft de Europese naoorlogse moraal doen instorten. Het gaat om genadeloze praktijken onder het mom van zelfbescherming.

Elif Lootens behaalde een master in de Sociologie aan de Universiteit Gent en studeert momenteel om een master in Migratie- en Diasporastudies te behalen aan de SOAS University of London.