‘Niet de bevolkingsgroei, maar de rijkste mensen ter wereld drijven ons naar de afgrond’

De toenemende bevolkingsomvang is niet de voornaamste reden waarom de mensheid de planetaire grenzen overschrijdt. Tot die vaststelling kwamen Beniamo Callegari en Per Espen Stoknes na onderzoek. Wat wél een probleem is, is de luxeconsumptie van koolstof en het uitputten van de biosfeer.

Een makkelijke manier om een lang, verhit debat te ontketenen is het noemen van de wereldbevolking. Thomas Malthus zorgde in de negentiende eeuw voor felle discussies toen hij waarschuwde dat, als er geen vruchtbaarheidsbeperkende maatregelen werden genomen, de exponentiële bevolkingsgroei de verbeteringen in de landbouw zou overtreffen en steeds terugkerende hongersnoden en plagen zou veroorzaken. De industrialisatie zou de crisis uitstellen, maar niet voor altijd.

Deze argumenten werden nog steeds aangevoerd in de jaren zestig, toen Paul en Anne Ehrlich olie op het vuur gooiden met hun bestseller The Population Bomb. Hun zorgen waren redelijk, gezien de feiten. In 1975 was de wereldbevolking verdubbeld tot vier miljard – in nog geen vijftig jaar. Ze is net opnieuw verdubbeld tot acht miljard, afgelopen november. Dit roept een nieuwe vraag op: zal de bevolking wederom verdubbelen tot zestien miljard?

Het antwoord is een volmondig nee. In feite zal de wereldbevolking niet in de buurt komen van dat niveau, als gevolg van een paradigmaverschuiving in de demografie de afgelopen vijftig jaar. De bevolkingsgroei piekte in de jaren zestig en is sindsdien gestaag gedaald. Vrouwen over de hele wereld kiezen voor minder kinderen en het wereldwijde gemiddelde vruchtbaarheidscijfer ligt nu net boven de twee kinderen per vrouw.

Achter dit cijfer gaan natuurlijk grote geografische verschillen schuil. Het aantal kinderen per vrouw ligt onder de twee in landen als Duitsland en Japan, maar veel hoger in de meeste lage-inkomenslanden, vooral in kwetsbare staten. Toch schatten de Verenigde Naties dat de wereldbevolking deze eeuw een piek van tien tot elf miljard mensen zou kunnen bereiken, alvorens langzaam te gaan dalen. Dat is een enorm aantal monden om te voeden, maar het is nog lang geen zestien miljard.

Bovendien komen wij zelf in een nieuw rapport (People and Planet: 21st Century Sustainable Population Scenarios and Possible Living Standards Within Planetary Boundaries, opgesteld voor de Global Challenges Foundation in Stockholm) tot de conclusie dat de wereldbevolking halverwege de eeuw op een veel lager niveau – ongeveer negen miljard – zou kunnen pieken.

Het grote probleem van de mensheid is de luxe-consumptie van koolstof en het uitputten van de biosfeer, niet de bevolkingsomvang.

En als de wereld meer investeert in economische ontwikkeling, onderwijs en gezondheid, kan de wereldbevolking dalen tot een niveau waarop iedereen op aarde duurzame toegang heeft tot schone energie, onderdak, voedsel en water. De ‘bevolkingsbom’ zal onschadelijk zijn gemaakt, zodat iedereen een goed leven kan leiden binnen de grenzen van de planeet. Dit is reden voor een feestje.

Onze projecties zijn afkomstig van een nieuw systeemdynamisch model, Earth4All, dat ons in staat stelt twee economische en bevolkingsscenario’s in deze eeuw te onderzoeken.

In het eerste scenario blijft de wereldeconomie een vergelijkbare koers varen als de afgelopen vijftig jaar, bevrijden veel van de armste landen zich uiteindelijk van extreme armoede en bereikt de wereldbevolking halverwege de eeuw een piek van 8,8 miljard, alvorens in 2100 af te nemen tot 7,3 miljard.

In het tweede scenario, dat wij de ‘Reuzensprong’ noemen, bereikt de wereldbevolking rond 2040 een piek van 8,5 miljard en daalt zij tot slechts zes miljard tegen het einde van de eeuw. Dit zou ongekende investeringen in armoedebestrijding en menselijk kapitaal vergen, samen met buitengewone beleidswijzigingen op het gebied van de voedsel- en energiezekerheid, ongelijkheid en gelijke kansen voor mannen en vrouwen.

In deze mogelijke toekomst zou de extreme armoede binnen een generatie (tegen 2060) zijn uitgebannen, met een duidelijk effect op de wereldwijde bevolkingstrends.

Mainstream demografische projecties hebben vaak moeite om de bevolkingsgroei te koppelen aan de economische ontwikkeling. Toch weten we dat een snelle economische ontwikkeling in lage-inkomenslanden een enorme invloed heeft op de vruchtbaarheidscijfers.

De vruchtbaarheidscijfers dalen als meisjes toegang krijgen tot onderwijs en als vrouwen economisch mondiger worden door toegang tot betaald werk en betere gezondheidszorg en gezinsplanningsmethoden. Toen we deze factoren in onze prognoses verwerkten, vertraagde de bevolkingsgroei dramatisch.

De belangrijkste oorzaak van het overschrijden van de planetaire grenzen is veeleer de consumptie van de rijkste tien procent – een cohort dat een extreem grote materiële voetafdruk heeft.

Maar onze bevindingen komen met een groot voorbehoud. Om de Reuzensprong te maken, moeten regeringen in lage-inkomenslanden zich volledig inzetten voor economische ontwikkeling op basis van grote investeringen in onderwijs, en niet voor economische groei die uitsluitend wordt aangedreven door de winning van natuurlijke hulpbronnen.

Bovendien is het onschadelijk maken van de bevolkingsbom weliswaar noodzakelijk om het risico van een toekomstige ineenstorting van de beschaving te verminderen, maar op zichzelf niet voldoende.

Toen wij het verband tussen bevolking en planetaire grenzen onderzochten, ontdekten wij dat – in tegenstelling tot de populaire mythe – de bevolkingsomvang niet de voornaamste reden is waarom de mensheid deze grenzen overschrijdt (wat tot uiting komt in problemen zoals de klimaatverandering). De belangrijkste oorzaak is veeleer de consumptie van de rijkste tien procent – een cohort dat een extreem grote materiële voetafdruk heeft.

Het grote probleem van de mensheid is de luxe-consumptie van koolstof en het uitputten van de biosfeer, niet de bevolkingsomvang. De plaatsen waar de bevolking het snelst toeneemt hebben een extreem kleine ecologische voetafdruk per persoon, in vergelijking met landen die vele decennia geleden hun piekbevolking bereikten. Als de middelen eerlijker zouden worden verdeeld, zou de huidige wereldbevolking nu al levensomstandigheden genieten die het minimumniveau van de VN overtreffen, zonder dat de ontwikkelingstendensen ingrijpend hoeven te worden gewijzigd.

People and Planet biedt een hoopvolle kijk op de ontwikkeling van de wereldbevolking. Onze bevindingen weerleggen de gangbare misvatting dat de bevolkingsgroei de belangrijkste oorzaak is van het overschrijden van de planetaire grenzen. In werkelijkheid zijn het de rijkste mensen ter wereld die ons naar de afgrond drijven.

Door systematische economische veranderingen kunnen we nog steeds iedereen een goed leven bieden binnen de grenzen van de planeet. Wij hopen dat ons rapport beleidsmakers ertoe zal aanzetten de gevolgen van consumptiepatronen opnieuw te onderzoeken en voorrang te geven aan een rechtvaardige verdeling boven economische groei alleen.

Vertaling: Menno Grootveld

Beniamino Callegari, universitair hoofddocent aan de Kristiania University College, is lid van het Earth4All-modelleringsteam. Per Espen Stoknes, projectleider van Earth4All, is directeur van het centrum voor duurzaamheid en energie van de Noorse Business School BI.

© Project Syndicate, 2023