Zowel het gebruik als het bezit van kernwapens wordt illegaal

Als je de mainstream media volgt, lijkt het of we op de rand van Wereldoorlog III staan. De eerste (en meteen laatste) wereldoorlog die met kernwapens zal worden uitgevochten met Kim Jong-Un en Trump in de hoofdrol, zij het dat ze enkel tijdens de eerste seconden van de film zullen figureren. Nadien wordt het beeld zwart. Collega’s genoeg die vrezen voor dit scenario. En ook ik zal mijn hand niet in het vuur steken om te beweren dat dit geen reëel scenario is. Ook ik ontken niet dat het conflict omtrent Noord-Korea reëel is.

Het gehele plaatje is (gelukkig) complexer dan dat. Zo valt het op dat de mainstream media – ook in ons land - vooral de zogenaamde “schurkenstaten” (wat die term ook moge betekenen) in het daglicht stellen: in de jaren negentig was het Irak, nadien was het Iran, en vandaag is het Noord-Korea. Dat zijn inderdaad geen regimes om zonder handschoenen aan te pakken. Maar er is iets grondig mis met de éénzijdige focus op deze staten. Zou het kunnen dat de VS en hun regionale bondgenoten (Israël, Saudi-Arabië, Zuid-Korea, Japan) focussen op deze “schurkenstaten” om de aandacht af te leiden van belangrijkere materies in eigen huis? Schurkenstaten als een soort bliksemafleider?

Goed nieuws van het kernwapenfront

De VS alleen al plant de komende 30 jaar maar dan 1000 miljard dollar uit te geven aan de modernisering van haar kernwapens en verspreidingsmiddelen. 

Welnu, het goede nieuws is dat de rest van de wereld het niet meer pikt dat de kernwapenstaten hun verplichtingen onder het NPV niet nakomen.

Elke vijf jaar hebben de niet-kernwapenstaten de gelegenheid om kritische vragen te stellen tijdens de Herzieningsconferenties van het NPV. Van die gelegenheid maken ze ook duchtig gebruik. De druk is logischerwijs vooral sinds het einde van de Koude Oorlog toegenomen. Het gevolg is dat de kernwapenstaten alle mogelijke beloftes hebben gedaan tijdens die Herzieningsconferenties (behalve wanneer er omwille van de onenigheid tussen beide groepen helemaal geen slotdocument kon worden uitgevaardigd zoals het geval was in 2005 en 2015).

Zo werd in 1995 een Algeheel Test Stopverdrag beloofd. Dankzij President Clinton is dat Verdrag er ook gekomen, maar diezelfde Clinton is er jammer genoeg niet in geslaagd zijn eigen Congres te overtuigen om het Verdrag te ratificeren. En aangezien de VS één van de tientallen landen is die verplicht het Verdrag moeten ratificeren opdat het van kracht zou kunnen worden, is het Verdrag vandaag nog steeds niet van kracht.

De kernwapenstaten vervullen hun ontwapeningsverplichtingen niet

Ook een 7-tal andere staten waaronder China (maar niet Rusland, het VK en Frankrijk) moeten het Verdrag nog ratificeren opdat het überhaupt van kracht wordt. De belofte om multilaterale onderhandelingen voor een stopzetting van de productie van militair splijtbaar materiaal te starten dateert ook van toen. Die onderhandelingen zijn nog steeds niet opgestart.

Ook werd in 1995 beloofd om werk te maken van een massavernietigingswapenvrije zone in het Midden-Oosten. Ook deze belofte is bijlange nog niet ingelost. Tijdens de Herzieningsconferentie van 2000 werd een lijst van 13 ontwapeningsmaatregelen goedgekeurd. Vrijwel geen enkele werd nadien uitgevoerd. Hetzelfde geldt voor de 21 maatregelen die in 2010 werden opgelijst. Kortom, de kernwapenstaten vervullen hun ontwapeningsverplichtingen allesbehalve, en de niet-kernwapenstaten zijn het zo beu als koude pap om nog langer beloftes te aanhoren die niet worden nageleefd. En gelijk hebben ze.

Een verbod op kernwapens

Dat alles heeft er toe geleid dat de niet-kernwapenstaten, tenminste zij die niet verbonden zijn als bondgenoot van een kernwapenstaat, het heft in eigen hand hebben genomen. In de herfst van 2016 werd een belangrijke resolutie in de AV van de VN goedgekeurd door 123 landen, een meerderheid van landen in de wereld. Deze resolutie riep de leden op om multilaterale onderhandelingen op te starten in 2017. Zo gezegd, zo gedaan.

Zodra 50 staten dit Verbodsverdrag ratificeren, wordt het van kracht, en zijn kernwapens illegaal

Onder gelijkgezinden (aangezien de 9 kernwapenstaten en hun 30-tal volgelingen waaronder België hun kat stuurden) gingen de onderhandelingen snel vooruit zodat op 7 juli 2017 het historisch Nucleair Verbodsverdrag het leven zag. Dit Verdrag, het belangrijkste sinds het NPV, verbiedt de ontwikkeling, aanmaak, productie, transfer, gebruik en dreigen met gebruik (= nucleaire afschrikking) van kernwapens. Met andere woorden, van zodra 50 staten dit Verbodsverdrag ratificeren, wordt het van kracht, en zijn kernwapens illegaal (althans voor die staten die het verdrag ondertekenen).

De kernwapenstaten vinden dat het Verbodsverdrag te snel komt. Wat had je anders verwacht van staten die verslaafd zijn geraakt aan kernwapens (maar tegelijkertijd wel constant met het vingertje zwaaien naar staten zoals Iran en Noord-Korea)? Te snel? Leg dat maar eens uit aan de niet-kernwapenstaten die al sinds 1968 wachten op de uitvoering van artikel 6 van het NPV, dat oproept tot nucleaire ontwapening -zonder evenwel een deadline voorop te stellen.

De voornaamste kritiek op het Verbodsverdrag die wel houd snijdt, is het feit dat het een mix is van een declaratoir verbodsverdrag en een effectief eliminatieverdrag. Beter ware inderdaad geweest dat het verdrag beperkt zou zijn geweest tot een declaratoir verbodsverdrag, en dat de details onder meer wat betreft verificatie uitgesteld waren tot een Eliminatieverdrag dat samen met de kernwapenstaten onderhandeld had kunnen worden. Vandaag zitten er toch enkele rudimentaire verificatiemechanismen verwerkt in het Verbodsverdrag.

Echt problematisch is dat niet. Idealiter wordt in de toekomst een uitgebreider Eliminatieverdrag onderhandeld waarbij de kernwapenstaten ook effectief (willen) participeren. In principe hadden de kernwapenstaten ook kunnen mee onderhandelen bij het Verbodsverdrag, maar dat hebben ze geweigerd. Dan moeten ze achteraf ook niet komen klagen over de inhoud.

De voordelen van een verbod

Het Verbodsverdrag heeft drie voordelen, die naar alle waarschijnlijkheid wel degelijk een substantieel verschil zullen maken, ook zal het wat tijd vergen.

Ten eerste is dit Verdrag het duidelijkste signaal van de niet-kernwapenstaten aan de kernwapenstaten dat er eindelijk écht iets moet gebeuren: ‘Neem die nucleaire ontwapeningsbelofte eindelijk au sérieux”.

Een mislukte conferentie in 2020 zou wel eens het begin van het einde van het NPV kunnen betekenen. 

De druk wordt dus verder opgevoerd. De kans bestaat dat het effect zal hebben, al zijn er vandaag nog niet veel tekenen die er op wijzen. De tijd loopt echter. De volgende NPV Herzieningsconferentie komt er aan in 2020. Als tegen dan geen substantiële stappen zijn gezet naar eliminatie, kan men er van op aan dat dit opnieuw een slag in het water zal zijn. Dat zou betekenen dat voor het eerst twee Herzieningsconferenties op rij mislukken, en dat er meer mislukt dan gelukt zouden zijn. Het zou wel eens het begin van het einde van het NPV kunnen betekenen.

Meer staten zouden Noord-Korea kunnen volgen en het NPV opzeggen. Als het NPV wegvalt, heeft de internationale gemeenschap weinig of niets meer om handen om de proliferatie tegen te gaan. Wat in niemands belang is, maar misschien vooral niet in het belang van de bestaande kernwapenstaten omdat hun relatief prestige zal afkalven omdat verwacht kan worden dat op dat moment meer staten nucleair zullen gaan omdat ze geen wettelijke verplichtingen meer hebben om niet nucleair te gaan. De kernwapenstaten hebben dus nog twee jaar de tijd om orde op zaken te zetten. Het Verbodsverdrag heeft de puntjes op de i gezet.

Ten tweede en nog belangrijker zal de norm tegen kernwapens door dit Verdrag verder versterkt worden.

De voorstanders van het Verbodsverdrag hopen dat daardoor een nieuw (of vernieuwd) maatschappelijk en politiek debat zal worden gevoerd binnen de kernwapenstaten. Meer voorstanders van ontwapening zullen hun mond durven opendoen. Niet-kernwapenstaten kunnen duizendmaal vragen aan de kernwapenstaten om hun kernwapens op te geven. Veel krachtiger is de vraag wanneer die vanuit de eigen achterban komt, zeker (maar niet alleen) in democratieën. De kans is niet onbestaande dat bijvoorbeeld in het VK dit Verdrag een verschil kan maken. Mocht Labourleider Corbyn Eerste Minister worden, dan kan hij verwijzen naar dit Verdrag en mogelijks een lijn trekken onder Trident en het Britse atoomprogramma, ook al omdat de modernisering onbetaalbaar lijkt.

De kernwapenstaten die tot voor kort aan het stuur zaten, zitten nu in het verweer

Tot slot zal dit Verdrag op korte termijn misschien nog het meest effect hebben op de privésector, en meer bepaald de bank en verzekeringssector.

Vandaag voelen die nog te weinig de hete adem in de nek, en blijft men bedrijven in de kernwapenbusiness financieren. De KBC bijvoorbeeld stelt dat zolang die wapensystemen niet verboden zijn, ze geen problemen zien in het financieren van dergelijke bedrijven. Welnu, kernwapens zullen binnenkort verboden zijn. De KBC zal op dat moment haar beleid moeten aanpassen. Net zoals het Noors pensioenfonds, dat gigantisch is, nu reeds die beslissing heeft genomen.

Kortom, de tafels worden gekeerd. De kernwapenstaten die tot voor kort aan het stuur zaten, zitten nu in het verweer. Hoe langer het Verbod zal bestaan, hoe meer kernwapens zullen gestigmatiseerd worden. Eens één kernwapenstaat van richting verandert, zullen andere volgen. Wat niet wegneemt dat op een zeker moment de resterende kernwapenstaten best aan tafel gaan zitten om uit te dokteren hoe ze op een veilige en evenwichtige manier naar nul kunnen evolueren door middel van een Eliminatieverdrag (of Nucleaire Wapenconventie).

Jij verdient de Nobelprijs

In tegenstelling tot de afgelopen 20 jaar waarbij nauwelijks vooruitgang werd geboekt, was 2017 een jaar om niet te vergeten voor al diegenen die zich wereldwijd (en ook in ons land) voor nucleaire ontwapening hebben ingezet. Zo kondigde ook het Nobelprijscomité aan dat de Nobelprijs voor de Vrede in 2017 naar ICAN zal gaan, de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons, een koepelorganisatie van meer dan 400 ngo’s in meer dan 100 landen die de aandrijvers waren van het Nucleair Verbodsverdrag, tezamen met veel niet-kernwapenstaten zoals Oostenrijk, Noorwegen, Zwitserland, Zweden, Ierland, Brazilië, Mexico, Zuid-Afrika, Nigeria, Indonesië, enzovoort. Op 10 december zal Beatrice Fihn samen met een overlevende van Hiroshima – een hibakusha – de prijs in ontvangst nemen. In ons land zijn onder meer Pax Christi Vlaanderen, Vrede vzw en Artsen voor Vrede lid.

Zowel het gebruik als het bezit moet veroordeeld worden, stelde Paus Franciscus

En om het jaar helemaal in stijl af te sluiten organiseerde het Vaticaan op 10-11 november 2017 een internationale conferentie over nucleaire ontwapening met een 350-tal deelnemers waaronder 11 Nobelprijswinnaars van de Vrede (alsook de auteur van dit artikel). Het Vaticaan is één van de drie staten die het Verbodsverdrag reeds geratificeerd heeft.

In het verlengde van Pacem in Terris (1963) en van Laudato Si (2015) heeft Paus Franciscus zich geëngageerd om deze problematiek vooruit te helpen. De Heilige Stoel was in het verleden niet zo duidelijk betreffende de moraliteit rond kernwapens. Het gebruik werd natuurlijk afgekeurd, maar in uitzonderlijke omstandigheden kon het dan weer wel. Het dreigen met gebruik werd door de vingers gezien zolang de aantallen daalden. Vandaag stelt het Vaticaan onomwonden dat zowel het gebruik als het dreigen met gebruik immoreel is, zonder uitzondering. Zowel het gebruik als het bezit moet veroordeeld worden, stelde Paus Franciscus op 10 november jongstleden.

Veel militairen, ambtenaren, en politici betrokken bij de besluitvorming aangaande kernwapens zijn van katholieke huize in landen zoals de VS, het VK, Frankrijk. Maar ook in de vele niet-kernwapenstaten die lid zijn van de NAVO, nog steeds een nucleaire alliantie, zal de beleidswijziging van het Vaticaan niet onopgemerkt voorbij gaan.

België behoort tot de landen die kiezen voor hun zogenaamde NAVO-verplichtingen in plaats van hun verplichtingen na te komen als niet-kernwapenstaat van het NPV en de VN 

Een laatste negatieve kanttekening. Het meest opmerkelijke aan het Verbodsverdrag is dat een kleine groep niet-kernwapenstaten het verdrag niet genegen lijkt. Meer bepaald de staten die lid zijn van een alliantie met een kernwapenstaat, meer bepaald binnen de NAVO. In plaats van hun verplichtingen na te komen als niet-kernwapenstaat van het NPV en de VN kiezen ze voor hun zogenaamde NAVO-verplichtingen (ondanks het feit dat het Verdrag van Washington – het oprichtingsverdrag van de NAVO – met geen woord over kernwapens rept).

Door de multilaterale onderhandelingen in 2017 te boycotten, hebben ze hun NPV verplichtingen overtreden alsook hun steeds weer kerende beloftes om te streven naar een kernwapenvrije wereld. Jammer genoeg hoort ook ons land (voorlopig ?) tot deze groep. Nochtans zijn er verklaringen genoeg die een meer geëngageerde positie tegen kernwapens onderbouwen. Lees de partijprogramma’s van de CD&V (‘Ons land dient binnen de EU, de NAVO en de VN een voortrekkersrol te blijven spelen op gebied van ontwapening en non-proliferatie’), de N-VA (tot 2010 voorstander van een Nucleaire Wapen Conventie; mede initiatiefnemer van de Vlaamse Resolutie in april 2015, en in 2016 bij monde van Karolien Grosemans geen voorstander van een nucleaire capaciteit voor de nieuwe gevechtsvliegtuigen), de Open VLD (Verhofstadt’s pleidooi in 2010 voor de terugtrekking van de Amerikaanse kernwapens uit ons land, Tim Vandeput die in 2016 net als Grosemans stelde geen voorstander te zijn van een nucleaire capaciteit voor de nieuwe gevechtsvliegtuigen, en de positieve reactie – zij het ten persoonlijke titel – van Alexander De Croo op ICAN’s Nobelprijs voor de Vrede in oktober 2017) en de MR.

De vraag die zich stelt is hoe lang deze partijen deze spreidstand nog kunnen volhouden. In principe is er geen enkel probleem om het Verbodsverdrag te ondertekenen en tegelijkertijd lid te blijven van de NAVO. Wel impliceert dat dat deze landen dan ijveren om binnen de NAVO de rol van kernwapens verder serieus af te zwakken en terug te brengen naar de nationale kernwapenstaten. Het impliceert tevens het einde van de stationering van Amerikaanse kernwapens in Europa en het verbiedt ook de Europeanisering van de Franse kernwapens.

Die tactische kernwapens hadden trouwens al lang moeten verwijderd zijn geweest. Het minimum minimorum is dat ons land op voorhand zweert dat de nieuwe gevechtsvliegtuigen (zoals beslist is) enkel conventionele taken zullen uitvoeren, wat nu al het geval is in bijna alle andere NAVO lidstaten. Waarom als NAVO-lid heiliger zijn dan de paus -of duivelser dan T? Deze nucleaire taak verder zetten is het ridiculiseren van het streven naar een kernwapenvrije wereld door de niet-kernwapenstaten die achter het Verbodsverdrag staan, de meerderheid in de wereld.

Als de beslissing voor de nieuwe gevechtsvliegtuigen voor de zomer 2018 dient genomen te worden, weten de meerderheidspartijen hoe laat het is. Ze hebben nog enkele maanden om hierover honderd procent klaarheid te verschaffen. Elke andere beslissing is niet alleen immoreel, maar binnenkort dus ook illegaal.

Tom Sauer is Professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen en auteur van De strijd voor vrede. En hoe we die kunnen winnen (Polis, september 2017, 245 blz).