Tijd om de bom werkelijk te bannen

Het verdrag rust op drie pijlers, drie grote principes. Allereerst veroordeelt het NPT het verspreiden en het gebruik van nucleair materiaal voor militaire doeleinden – kernwapens dus. Daarnaast beoogt het verdrag de ontwapening van staten die reeds in het bezit zijn van kernwapens. Ten slotte wordt het vreedzaam gebruik van nucleaire energie in dit multilaterale document aangemoedigd.

‘Intussen zijn onder meer Israël, India en Pakistan ook kernwapenstaten geworden, buiten het verdrag om.’

In de realiteit heeft het NPT een belangrijke keerzijde. Het heeft de status van nucleaire wapenstaten (de ‘haves’) versus niet-nucleaire wapenstaten (de ‘havenots’) anno 1968 gebetonneerd. Hierdoor worden enkel China, Frankrijk, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten beschouwd als staten die kernwapens mogen bezitten.

Intussen zijn onder meer Israël, India en Pakistan ook kernwapenstaten geworden, buiten het verdrag om. Ze hebben het verdrag niet ondertekend en zijn bijgevolg niet gebonden door de beperkende maatregelen waarin het voorziet.

Verder zijn de inspanningen van nucleaire staten om hun nucleair arsenaal te ontmantelen tot op vandaag de dag onvoldoende. Dat is problematisch, omdat dit de voorwaarde was voor niet-nucleaire staten om in ruil zelf geen militair nucleair programma uit te bouwen.

Positieve noot?

Het NPT wordt op regelmatige basis aan een ‘review conference’ onderworpen om de stand van zaken op te maken en eventueel bij te sturen waar nodig. Het ziet er niet naar uit dat de Review Conference die nu loopt voor nucleaire ontwapening met een positieve noot zal eindigen.

Eén van de grote struikelblokken is de onenigheid omtrent de oprichting van een zone vrij van nucleaire wapens en andere massavernietigingswapens in het Midden-Oosten. Dat is al jaren een hot item en was de politieke pasmunt voor de ‘havenots’ om twintig jaar geleden in te stemmen met een onbegrensde verlenging van het NPT. Andere obstakels zijn onder andere de frustratie van een aantal lidstaten over het trage stappenplan voor de verdere ontmanteling van kernwapenarsenalen, zoals afgesproken op de Review Conference in 2000 en de controle op het naleven van de bepalingen van het verdrag.

‘Vele staten hebben zich al meermaals uitgesproken tegen het bezit en het gebruik van kernwapens.’

Toch is het niet al treurnis in de wereld van de nucleaire ontwapening. Vele staten hebben zich al meermaals uitgesproken tegen het bezit en het gebruik van kernwapens. Zo was er bijvoorbeeld veel internationale aandacht voor het discours van de catastrofale humanitaire gevolgen van het gebruik van kernwapens, besproken tijdens drie conferenties over de afgelopen twee jaar – Oslo in maart 2013, Nayarit in februari 2014 en Wenen in december 2014).

De conferentie in Wenen werd bijgewoond door 158 staten, een breed spectrum van internationale organisaties en verscheidene experten. Ze resulteerde in de ‘Austrian Pledge’, waarin staten pleiten om nucleaire wapens te stigmatiseren, te verbieden en uiteindelijk te elimineren.

Verder daagde de Marshalleilanden, waar maar liefst zevenenzestig nucleaire testen tussen 1946 en 1958 plaatsvonden, alle gekende kernwapenstaten voor het Internationaal Gerechtshof om hen aansprakelijk te stellen voor schendingen van het internationaal recht en voor het niet nakomen van hun belofte tot ontwapening.

De kracht van een gedragen norm

Er is nog veel werk aan de winkel om een wereld zonder nucleaire wapens te bereiken. Kernwapens moeten eerst en vooral uit de militaire context gehaald worden en bediscussieerd worden in de publieke sfeer, ver weg van strategische belangen, het vage begrip ‘nationale veiligheid’ en de gelieerde geheimhouding.

‘Kernwapens moeten een taboe worden.’

Het ontwikkelen van een nieuw wetgevend kader, waarbij men voluit zou gaan voor een ban van deze wapens – een totaal verbod op ontwikkeling, productie, handel en gebruik – voor alle landen in de wereld, moet het uiteindelijke doel zijn. Kernwapens moeten een taboe worden.

De juridische basis voor zo’n nieuw verdrag  ligt in de wortels van het internationaal recht: de regels met betrekking tot onderscheid tussen burgers en militairen, de plicht om steeds proportioneel te handelen en ons begrip van humaniteit. Daarnaast kan een verdrag dat het bannen van kernwapens beoogt, ingebed worden in een steeds ruimer wordend arsenaal van beperkende maatregelen inzake wapens. Denk bijvoorbeeld aan de ban op antipersoonsmijnen, gebetonneerd in de Ottawa Conventie.

Natuurlijk zullen staten met kernwapens weigeren om zich aan te sluiten bij een coalitie van welwillende staten die aan de oprichting van zo’n nieuw verdrag bouwen. Toch paste bijvoorbeeld de Verenigde Staten, ondanks sterke tegenkanting tegen het Ottawa-proces en het daaruit voortvloeiende verdrag, onlangs zijn beleid inzake het gebruik van antipersoonsmijnen aan. Dit toont de enorme kracht van een norm gedragen door een groot deel van de internationale gemeenschap en de noodzaak voor terughoudende staten om zich te conformeren aan het nieuwe geldende internationale regime, ook al verbinden ze zich er niet expliciet toe.

Nood aan productieve dynamiek

Om het cruciale kantelpunt te bereiken – het moment waarop het voor staten en niet-statelijke actoren onmogelijk en zelfs ondenkbaar wordt om kernwapens te gebruiken – is veel en constante politieke en maatschappelijke druk nodig, een werk van lange adem dus.

Het is dan ook cruciaal om welwillende staten, bepaalde sleutelfiguren, gemeenschappen van activisten en geëngageerde burgers collectief te mobiliseren in de strijd om kernwapens uit onze samenleving te bannen.

Daarvoor is steun nodig vanuit zo veel mogelijk verschillende hoeken, ook buiten de usual suspects. Zo kunnen bijvoorbeeld klimaatactivisten bijdragen tot de noodzakelijke extra mobilisatie om wereldleiders te dwingen het problematische karakter van nucleaire wapens te erkennen en actie te ondernemen. Immers, zelfs de ontploffing van een beperkt aantal kernwapens zou catastrofale gevolgen hebben voor het klimaat op onze planeet.

Bovendien leidt het samenkomen van diverse individuen en organisaties tot een productieve dynamiek, waar nieuwe en originele ideeën kunnen opborrelen. Zo’n dynamiek – die de overgrote meerderheid van de mensheid een stem geeft – kan en moet uiteindelijk het onvermijdelijke realiseren: een wereld vrij van nucleaire wapens.

Sanne Verschuren, master in de rechten en internationale politiek, loopt momenteel stage bij het Vlaams Vredesinstituut