Vijfentwintig jaar geleden viel de Berlijnse Muur

Hoogtepunt is een twaalf kilometer lange lichtketen die dwars door de stad loopt en punten verbindt die een opgemerkte rol hebben gespeeld in de geschiedenis van “het bouwwerk van de schande”: Bornholmer Strasse, Bernauer Strasse, Spree-oever en Rijksdag, Brandenburger Tor, Potsdamer Platz, Checkpoint Charlie, East Side Galery, Oberbaumbrücke.

Allemaal plekken die een trieste faam hebben bereikt in de geschiedenis van de Muur die als een litteken door de oude Duitse hoofdstad liep. Het evenement gaat onder de titel: “Symbool van de hoop, voor een wereld zonder muren.”

Vandaag zullen de Berlijners opnieuw massaal de straat op trekken, deze keer niet om een stalinistisch regime op de knieën te dwingen maar om te vieren dat ze er nu al vijfentwintig jaar van af zijn. De angst voor de staatspartij SED en vooral de gevreesde geheime dienst Stasi nog maar een verre herinnering.

Vergeten zal ik het nooit

Ik heb de vreugde en de tranen meegemaakt van een onderdrukt volk dat naar de vrijheid rende, ik heb de verbouwereerde gezichten van de grenswachters gezien en ik zal nu opnieuw in de straten van Berlijn zijn.

Ik was er toen bij als journalist en ben op die historische 9de november 1989 met mij onbekende mensen x-aantal keren door de DDR-grensovergangen naar West-Berlijn en terug gestapt. Ik heb de vreugde en de tranen meegemaakt van een onderdrukt volk dat naar de vrijheid rende, ik heb de verbouwereerde gezichten van de grenswachters gezien en ik zal nu opnieuw in de straten van Berlijn zijn. De val van de Berlijnse Muur was samen met de Fluwelen Revolutie in Praag enkele weken nadien beslist een van de hoogtepunten die ik in mijn journalistieke loopbaan van heel dicht heb meegemaakt. Het mag dan al 25 jaar geleden zijn, vergeten zal ik het nooit.

Sinds 13 augustus 1961 verdeelde die Muur de oude Duitse hoofdstad. SED-baas Walter Ulbricht had, toen de voorbereidingen al volop aan de gang waren, nog cynisch gezegd dat ‘niemand de intentie heeft een muur te bouwe’.

Aan de toen jonge partijsecretaris, Erich Honecker, had hij toch maar opdracht gegeven dat bouwwerk uitermate snel te realiseren.

De ochtend van 14 augustus 1961 was Berlijn een verdeelde stad en zaten de burgers van de Sovjetzone in een kooi achter prikkeldraad, mijnenvelden, zoeklichten en wachttorens.

Diezelfde Erich Honecker zou het in 1989 nog meemaken dat zijn bouwwerk door zijn eigen onderdrukte burgers werd afgebroken en dat hijzelf en zijn terreurregime ten val kwamen. In één moeite verdween zelfs zijn land met die leugenachtige naam Duitse Democratische Republiek (DDR) van de Europese landkaart.

7 mei

Figuurlijk gesproken werd het eerste betonnen paneel eigenlijk op 7 mei 1989 uit de Muur geklopt. Op die zondag hadden in de DDR gemeenteraadsverkiezingen plaats en die werden door het regime op zo’n onbehouwen manier vervalst dat de burgers het niet langer pikten. Door die verkiezingsfraude heeft het regime van oude mannen eigenlijk zelf het startschot gegeven voor de vreedzame revolutie.

Dat er toch al iets broeide onder de bevolking en dat het regime zich daar bewust van was, wordt  aangetoond door de verkiezingsuitslag. “Slechts” 98,85 procent  had voor de eenheidslijst van de partij gestemd. Een “politieke aardverschuiving” noemde het magazine Der Spiegel dit.

In de 40-jarige geschiedenis van de DDR was het immers nog nooit voorgekomen dat de partij minder dan 99 procent had behaald, maar nu waren er zoveel kritische geluiden te horen dat de SED en passant een kleine maar onbelangrijke toegeving deed.

Iedereen wist al jàren dat de verkiezingen vervalst werden, maar dit leek nu echt wel een electorale klucht die aan Stalin deed denken. De Sovjetdictator had ooit doodleuk gezegd: ‘Belangrijk is niet wie stemt, belangrijk is wie de stemmen telt.’

Dus 1,15 procent had niet voor de partij gestemd, wat omgerekend betekende dat 140.000 burgers het vertrouwen hadden opgezegd. Dat was een marge waarvan het regime dacht dat het zich die gemakkelijk kon veroorloven.

Maar dat was buiten de burger gerekend, die veel mondiger was geworden en die elke dag zag dat de “eerste arbeiders- en boerenstaat op Duitse bodem” een puinhoop was die door terreur in stand werd gehouden.

Burgers durfden de kiesverrichtingen in de gaten houden, men merkte dat neen-stemmen massaal waren weggemoffeld en dat bijvoorbeeld in de Berlijnse wijk Weissensee 15.000 mensen meer waren gaan stemmen dan dat er geregistreerde kiezers waren.

De schijnverkiezingen waren een kenmerk van de ongeloofwaardigheid van het SED-regime. Maar het kreeg nog een harde klap, met name uit een totaal onverwachte hoek.

Gorbi, Gorbi!

Tegen de zin van de oude garde wilde Gorbatsjov een beleid dat het land uit de verstarring moest trekken en de burger mondiger zou maken.

In Moskou was in de lente van 1985 een voor Kremlin-normen jonge man aan de macht gekomen. De hervormer Michail Gorbatsjov (toen 54) begon in de USSR een politiek van perestrojka (verandering) en glasnost (openheid), Russische woorden die in de hele wereld bekend werden.

Tegen de zin van de oude garde wilde Gorbatsjov een beleid dat het land uit de verstarring moest trekken en de burger mondiger zou maken.

Hij won de strijd tegen de oude stalinistische kaders en werd een held in het Westen. Ook in de DDR begonnen ze hem te kennen en scanderen de onverschrokken activisten ‘Gorbi, Gorbi’.

De Stasi heeft het er dan al moeilijk mee dat de naam van een bevriend staatshoofd op straat werd geroepen.

“Bevriend” werd hoe langer hoe minder het juiste woord om de relaties tussen Oost-Berlijn en Moskou te typeren en ‘Gorbi’ maakte de Oost-Duitse kameraden zeer duidelijk waar het op staat.

Op 7 oktober komt hij nog wel naar Berlijn om de militaire parade voor de 40ste verjaardag van de DDR bij te wonen.

Honecker krijgt nog de traditionele broederkus, maar de nieuwe Kremlin-baas zegt ook dat ‘wie te traag gaat, door het leven wordt ingehaald’, dat de USSR zelf geen geld heeft om nog geschenken uit te delen aan de satellietstaten en dat die nu maar hun eigen lot moeten in handen nemen.

Het refrein in de Duitse versie van De Internationale begint met Völker höret die Signale, maar Honecker en zijn Politbureau - gemiddelde leeftijd 64 jaar - hebben de signalen uit Moskou duidelijk niet willen horen. Ze beschouwden Gorbatsjov als een soort avonturier, een verrader zelfs, en wezen elke hervormingskoers af.

Margot, de vrouw van Honecker, die van de DDR-burgers het koosnaampje “die rote Hexe” kreeg, zei zelfs ‘dat je toch niet van behangpapier moet veranderen omdat je buurman dat doet’. Ten laatste sinds Gorbatsjov hadden de DDR-burgers door dat ze niet zo zeer slachtoffer van de vreemde mogendheid Sovjetunie waren, maar wel van hun eigen incompetente en parasitaire regime.

Overal in Oost-Europa bewoog iets, in Polen, Hongarije, Tsjechoslowakije en zelfs in de Sovjetunie, behalve in de DDR. Daar hield het regime met Stasi en Volksarmee zichzelf in het zadel en werden zelfs degenen van straat geranseld die de communistische icoon Rosa Luxemburg wilden herdenken.

Ze mag dan in elke stad een plein hebben en in elk boerendorp een straat, maar haar beroemdste uitspraak zagen de DDR-stalinisten regime nooit zitten en die hoefde vooral niet op spandoeken te worden meegedragen: Die Freiheit ist immer die Freiheit des Andersdenkenden.

Kerken

Ontevreden DDR-burgers, die toch hun land niet wilden verlaten (‘Wir bleiben hier!’) maar het wilden hervormen, vonden in die zomer- en herfstmaanden van 1989 steeds meer toevlucht in kerken, waar protestantse dominees over vrede, waardigheid en mensenrechten spraken. Onbekende priesters werden plots prominenten in de DDR en een van hen, Joachim Gauck, heeft het zelfs tot bondspresident van het verenigde Duitsland gebracht.

De kerken zaten vol met mensen die er niet voor mis en gebed kwamen, maar die zich over hun  toekomst en die van hun land wilden beraden. In de kerken werd vooral ook voortdurend benadrukt dat men zich niet moet laten provoceren en zeker geen geweld mocht gebruiken.

De staatsmacht heeft immers niets liever dan een voorwendsel om het repressieapparaat in te zetten. Er moeten veranderingen komen, aldus de dominees, maar alleen via een vreedzame weg. “Reactionaire kerkelijke ambtenaren” heetten die priesters in het partijjargon.

Zij die moe getergd waren keerden niet meer terug uit vakantie in Hongarije en Tsjechoslowakije en geraakten ook via Oostenrijk naar het Westen. Vele duizenden gingen toen illegaal het land uit (Republikflucht) en in plaats van zich daarover te bezinnen, schreef de partijpers dat men voor ‘dat soort gepeupel geen traan’ moest laten.

Meer dan 53.000 burgers hadden in oktober 1989 de DDR clandestien verlaten en bijna 200.000 durfden een officiële aanvraag indienen om definitief te mogen “uitreizen”. De angst voor Stasi en regime was overwonnen, maar hun dossiers zijn niet meer behandeld. De geschiedenis is sneller gegaan en de Muur ging zo maar voor hen open.

De duizenden die in Praag op het terrein van de West-Duitse ambassade kampeerden, moesten nog even geduld hebben voordat ze “de weg naar de vrijheid” op konden. De moedige houding van de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Hans-Dietrich Genscher, heeft duizenden Ossis in West-Duitsland doen belanden, waarvan zij toen dachten dat dit het aartsparadijs zou zijn.

Eigenlijk was het niet eens zo veel wat de DDR-burgers vroegen, tenminste in de beginperiode. Meer vrijheid en vrije meningsuiting, die Stasi-terroristen intomen en vooral af en toe eens op reis mogen gaan - dat was wat ze vroegen. Niet alleen naar Praag of Boedapest, maar naar Parijs of Spanje of ook gewoon naar München en Hamburg.

Heldenstad

Achteraf is gebleken dat in de buitenwijken soldaten, bewapende arbeiders, para’s, pantserwagens en waterkanonnen klaar stonden.

De 9de oktober 1989 is een andere belangrijke datum in de neergang van het regime, dat exact één maand later het volk de Antifaschistische Schutzwall zag bestormen. Een dam tegen het westerse fascisme dat de DDR bedreigt - zo werd die Muur door de partijbonzen cynisch genoemd.

Die 9de oktober kwamen de mensen van Leipzig - de tweede grootste stad van de DDR - voor het eerst naar buiten in wat een traditie van “maandagbetogingen” zou worden. Leipzig heeft er tot op vandaag de naam Heldenstadt aan over gehouden.

Die betogingen hebben de ruggengraat van het verstarde regime gebroken. Vanaf dan was de revolutie niet meer tegen te houden en ze bleef vreedzaam, al had dat ook helemaal anders gekund.

Achteraf is namelijk gebleken dat in de buitenwijken soldaten, bewapende arbeiders, para’s, pantserwagens en waterkanonnen klaar stonden.Trouwe SED-leden kregen wapens en munitie, om “de verworvenheden van het socialisme te verdedigen tegen de klassenvijand”. Die vijand bleek plots zo goed als het hele volk te zijn.

Ziekenhuizen werden van extra bloedstalen voorzien en medisch personeel werd opgevorderd voor nachtdienst, terwijl de gewapende macht op het schietbevel vanuit Berlijn zat te wachten. Daar werd door de hardliners nog ernstig gedacht aan het “Chinese voorbeeld”, verwijzend naar 4 juni toen in Peking een studentenopstand bloedig werd neergeslagen.

Wereldwijd werd de repressie op het Plein van de Hemelse Vrede toen veroordeeld, de regering van de DDR wist echter enkel te zeggen dat in China ‘de orde werd hersteld’. Men zal wel nooit met volledige zekerheid weten waarom het in Leipzig uiteindelijk niet zo ver is gekomen.

Egon Krenz, de opvolger van Honecker, heeft beweerd dat hij het bevel tot terugtrekking aan de bewapende macht had gegeven, maar Krenz is wel vaker betrapt op leugens over zijn rol in die woelige herfst. Men mag aannemen dat de algemene chaos in de bestuursorganen de echte reden was.

De DDR-leiding zat toen ook wel in een moeilijke situatie: ze was bezig met de feestelijkheden voor de 40ste verjaardag van haar staat en kon dan toch eigenlijk moeilijk tegelijkertijd een bloedbad onder haar bevolking aanrichten. Bovendien bevond zich vanwege de beroemde Leipziger Messe een groot aantal westerlingen, ook journalisten, in de stad.

Belangrijk was zeker ook de houding van Sovjet-leider Gorbatsjov, die de SED-top had laten weten dat ze vooral niet op het in de DDR gestationeerde Russische leger moest rekenen. De Sovjet-hervormer had bevolen dat de Russische soldaten in hun kazernes moesten blijven.

Maar dat wisten de moedige Leipzigers allemaal niet toen ze van de Nikolaikirche de stad in trokken om meer vrijheid te eisen. Onverschrokken trok een onoverzienbare mensenmassa door de stad en Kurt Masur, de beroemde dirigent van het Gewandhausorchester, werd een volksheld toen hij zich bij het verzet aansloot.

Ze hadden ‘de angst in de hoofden, die het belangrijkste instrument van een dictatuur is’ (Vaclav Havel) overwonnen en bleven komen, elke maandag opnieuw. Ze zagen dat het regime bereid was om geweld te gebruiken en bleven zelf vreedzaam. Stasi en Volkspolizei)snapten er niets meer van: die betogingen waren illegaal, maar zij mochten toch niet ècht optreden van hun leiding.

De betogers gaven het regime zelfs een paar hints die aan het ongelooflijke grenzen: op de Karl-Marx-Platz zongen ze de Internationale en op het plein voor de opera maakten ze duidelijk dat zij niet van plan waren hun land te verlaten: “Wir bleiben hier” en “Wir sind das Volk”. 

Het maakt niet uit of ze met 90.000 of 120.000 waren, voor Honecker en de zijnen waren ze in elk geval met veel te veel. Het is in Leipzig dat het regime gecapituleerd heeft en slechts een maand later volgt de doodsteek.

9 november

Krenz en zijn leiding konden eigenlijk alleen nog hulpeloos toezien hoe het volk de macht overnam.

Het zieltogende SED-regime deed nog een wanhoopspoging om het tij te keren. Op 18 oktober werd Honecker (toen 77) door zijn kameraden afgezet en zijn opvolger Egon Krenz (toen 52) kondigde onmiddellijk een Wende aan.

Het zou allemaal beter worden, er zou meer vrijheid komen, de files aan de winkels zouden gedaan zijn, de burgers van de DDR zouden kunnen reizen, er zou dit en er zou dat. Hét probleem was dat de burgers niets meer geloofden van die partij, zeker niet toen bleek dat de beloofde vernieuwing onder leiding van de SED zou plaats hebben. Die was namelijk niet van plan om haar aanspraak op het machtsmonopolie op te geven.

Krenz en zijn leiding konden eigenlijk alleen nog hulpeloos toezien hoe het volk de macht overnam en dat werd op 4 november nog eens onderstreept, toen honderdduizenden in Berlijn de straat op trokken. Met een half miljoen of meer stonden ze op de Alexanderplatz in het hart van “Berlin, Hauptstadt der DDR” en riepen de paniekerende DDR-leiding toe dat ze niets anders mocht doen dan opkrassen.

Schrijvers, activisten, dominees, acteurs, kunstenaars, wetenschappers, journalisten, strijders voor mensenrechten - ze losten elkaar af in een eindeloze rij af om Krenz op te roepen ontslag te nemen en vrije verkiezingen met meerdere partijen toe te staan. Dit laatste was een eis waarvan de SED zich niet kon voorstellen dat iemand dat überhaupt maar durfde vragen.

Eén partijbons toonde die 4de november echter wel bijzondere moed. Niemand minder dan Günter Schabowski (toen 60), de machtige voorzitter van de SED-afdeling Oost-Berlijn, lid van het Politbureau en secretaris van het Centraal Comité, klom mee op het podium om de massa de nieuwe koers na de Wende van Krenz uit te leggen.

Maar zover is het niet gekomen. Oorverdovende spreekkoren ‘Opstappen, opstappen’ beletten hem het spreken en hij moest eenzaam afdruipen, maar niemand ging hem fysiek te lijf. Het was een nooit geziene vorm van insubordinatie in de DDR, die geen twee maanden nadien alleen in Boerkarest zou worden overtroffen toen de Roemenen dictator Ceausescu weg schreeuwden.

Vijf dagen later stond diezelfde Günter Schabowski weer in het centrum van de wereldmedia, toen hij onopzettelijk de Berlijnse Muur voor open verklaarde.

De partijleiding was op die historische 9de november sinds de ochtend bijeen om de volkswoede te kanaliseren via een nieuwe reiswet, die “spoedig” van kracht zou worden. Geen van de SED-grijsaards kon toen vermoeden dat spoedig al enkele uren later zou zijn.

Woordvoerder Schabowski was een tijdje niet aanwezig op de partijtop en kreeg, toen hij weer in de vergaderzaal verscheen, van Krenz een briefje toegestopt dat hij ongelezen in zijn zak stopte. Hij zou om 18 uur in het Internationales Pressezentrum in de Mohrenstrasse een persconferentie houden voor de eigen en de buitenlandse pers. Kort voor het einde - volgens de archieven om 18u53 - zei hij terloops dat er een nieuwe regeling in de maak was voor DDR-burgers die voortaan naar het buitenland wilden reizen.

Na 25 jaar is het mij nog altijd niet echt duidelijk of hij op dat eigenste moment wel besefte dat hij daarmee de grenzen en vooral de Berlijnse Muur open maakte en daarmee het einde van zijn land aankondigde.

Seconden stonden wij aan de grond genageld en dan brak er in dat slecht uitgeruste IPZ bijna een gevecht uit tussen journalisten om als eerste aan een telefoonlijn te geraken.

Op de vraag wanneer dat dan wel van kracht zou worden, bleek dat hij zijn briefje nog altijd niet gelezen had. Door de aandringende pers in verlegenheid gebracht stotterde hij onsamenhangend: ‘Das tritt nach meiner Kenntnis…ist das sofort, unverzüglich. Onmiddellijk dus.

Seconden stonden wij aan de grond genageld en dan brak er in dat slecht uitgeruste IPZ bijna een gevecht uit tussen journalisten om als eerste aan een telefoonlijn te geraken - er bestonden nog geen GSM’s. De stemming in die zaal was verward, chaotisch en toch maar een kleine voorbode van wat later die avond nog gebeuren zou.

Hoewel die persconferentie door de DDR-tv werd uitgezonden, gebeurde er eerst helemaal niets. De burgers in deze bevoogdende staat geloofden al lang niet meer wat hun media berichtten. Pas toen de West-Duitse tv-zender ARD om 20uur opende met ‘DDR öffnet die Grenze’, vertrokken tientallen mensen naar de grensovergang Bornholmer Strasse.

De grenswachters wisten van niets, maar durfden hun wapens niet gebruiken en de burgers die er het eerst stonden durfden ook nog niet echt aandringen om door te mogen naar West-Berlijn.

Daar kwam de uren nadien verandering in: ineens stonden er honderden aan de  overgangen, dan duizenden en rond middernacht dansten tienduizenden in de straten van West-Berlijn.

De totaal gepasseerde grenswachten zetten op de duur gewoon alles open, lieten iedereen door en ook terug, zonder enige controle. Het werd een chaotische nacht, maar wel ‘die Nacht der Nächte in Mauerland’.

Niks ‘Wir sind ein Volk’, de Duitse hereinging was in die nacht geen thema. Het was de totale euforie van een volk dat zijn vrijheid voor het grijpen had en toch realistisch bleef. Om vier uur ‘s nachts zei een Ossi op de West-Berlijnse Kurfürstendamm tegen mij: ‘Nu moet ik wel stilaan terug want ik moet straks naar mijn werk’.

Het heeft dan geen jaar meer geduurd voordat Oost-Berlijn als Hauptstadt niet meer bestond en dat zelfs het land DDR er niet meer was, wegens opgeslorpt door West-Duitsland. Ook zonder de blunder van Schabowski zou het wel zo gelopen zijn, maar “IPZ 18u53” gaf wel extra pit aan de al lang galopperende evolutie en onderstreepte ten overvloede hoe lachwekkend dit regime was geworden.

De seniele grijsaards waren verjaagd, maar de “jongeren” Krenz en Schabowski bakten er niet veel meer van. Ze hadden eigenlijk ook wel geen keuze, het volk had feitelijk de macht gegrepen, de partij kon niets anders dan aan de zijlijn toe te kijken en de grote broer in Moskou had elke hulp geweigerd.

Maar een andere grote broer, een rijke bovendien, schoot te hulp. West-Duitsland was maar wat graag bereid om “den bankrotten Osten” helemaal in te lijven, het afzetgebied voor zijn economie  te vergroten en met 17 miljoen nieuwe inwoners erbij weer het grootste land van de EU te worden.

Onder West-Duitse druk is toen al snel ‘Wir sind das Volk’ veranderd in ‘Wir sind ein Volk’.

De val van de Berlijnse Muur heeft er voor gezorgd dat Duitsland een ander land is geworden, een respectabel land, een grote democratie die helemaal is ingebed in de Europese Unie. Wie het al meteen had over het Vierde Rijk of nieuwe Pruisische grootheidswaan, had toen beter zijn woorden gewikt.

Vijfentwintig jaar is het nu geleden dat de moedige DDR-burgers hun revolutie hebben gemaakt en gestreden hebben voor een democratie met verkiezingen tussen meerdere partijen. Ze hebben die ondertussen al een aantal keren gehad.

Uit onderzoek blijkt dat nauwelijks vijftig procent van de voormalige DDR-burgers gebruik maakt van zijn stemrecht. (Er bestaat geen stemplicht in Duitsland.) Is dat de totale berusting, ontgoocheling over het nieuwe geheel of de betere illustratie van de kloof tussen de burger en de politiek?  Wie zal het zeggen?

Frank Schlömer was op 9 november 1989 de enige Vlaamse krantenjournalist op de historische persconferentie in Oost-Berlijn.