De verbeelding moet de planeet redden

De zomer is nog niet voorbij, dus duikt Gie Goris weer in zijn boekenkast voor een nieuwe boekentip. Hij haalt er vijf recente boeken van Amitav Ghosh uit, al jaren een van de meest succesvolle Indiase schrijvers. ‘Een man met een missie. De jongste jaren heeft hij zich ontpopt tot een van de meest verhelderende auteurs in het veld van de klimaatliteratuur.’

In 2016 publiceerde Amitav Ghosh The Great Derangement. Daarin sprak hij zich heel duidelijk uit over de aanzwellende klimaatcrisis en over de afwezigheid van deze grootste bedreiging voor de menselijke beschaving in de literatuur.

Sindsdien schreef hij een roman (Gun Island) en een originele zoektocht naar de wortels van de klimaatcrisis in de koloniale logica en praktijk (The Nutmeg’s Curse). Hij hertaalde een episch gedicht over het mangrovewoud in de Sundarbans, Jungle Nama. En dit voorjaar verscheen een fabel voor deze tijden, The Living Mountain.

Je kan veel zeggen van Ghosh, maar zeker niet dat hij een gebrek aanklaagt zonder er zelf iets aan te doen.

The Great Derangement wordt dit najaar in het Nederlands gepubliceerd door EPO onder de titel Te groot om ons voor te stellen. Op 21 september komt de auteur naar Bozar om het te hebben over onder andere Te groot om ons voor te stellen,  The Nutmeg’s Curse en Gun Island (reserveer tijdig je zitje!). Die laatste twee boeken raken en overlappen elkaar. Maar ze behouden toch elk hun eigenheid als respectievelijk historisch onderzoek, dat soms de grenzen van de wetenschappelijke vaststelbaarheid opzoekt, en een verbeelding die gebaseerd is op historisch onderzoek.

Klimaat, koloniale geschiedenis en migratie

Al in The Great Derangement suggereert Ghosh dat de aarde en de natuur benaderd moeten worden als echte actoren. Niet louter als een inerte achtergrond of voorwerp van menselijk handelen, maar als handelende en wellicht reflexieve aanwezigheden.

Die suggestie werkt de auteur in Gun Island uit tot een centraal thema dat het verhaal van vooruitstuwt, eerst naar de Bengaalse Sundarbans, later naar de Bengaalse gemeenschap in Venetië. In Venetië knoopt Ghosh de eindjes van koloniale geschiedenis en klimaatverstoring samen met de Europese respons op migratie en op vluchtelingen aan de buitengrenzen.

Is die migratie (met name vanuit Bangladesh) in toenemende mate gedreven door het klimaat? Op die vraag biedt Ghosh een genuanceerd antwoord in The Great Uprooting, een paper die hij onlangs publiceerde in The Massachusetts Review. De vraag, schrijft hij, is niet of migratie veroorzaakt wordt door de klimaatcrisis. Het is eerder zo dat beide fenomenen samenhangen met dezelfde exploitatieve economie en met de mondialisering daarvan.

De grote verdienste van The Nutmeg’s Curse is dat Amitav Ghosh in dat boek een heel specifieke invulling geeft aan de algemene uitspraken over samenhang tussen koloniale geschiedenis en klimaatcrisis. Hij legt de vinger op de wonde, daar waar het echt pijn doet: de loskoppeling van mens en natuur tijdens de Verlichting.

Ghosh beschrijft wat volgens hem aan de bron ligt van de brede milieucrisis waarin we ons vandaag bevinden. Dat is, zegt hij, de reductie van alles wat bestaat en leeft tot louter mechanica of tot inerte grondstof voor menselijke exploitatie en consumptie.

Die extractieve benadering geldt overigens ook voor alle mensen die niet blank, mannelijk of welgesteld waren. De rassentheorieën die slavenhandel en genocide legitimeerden, zijn onlosmakelijk verbonden met koloniale bezetting en eurocentrisme. Op die manier wordt de koloniale strijd onderdeel van de brede klimaatbeweging.

Cogito ergo sum

Voor de gemiddelde lezer in Europa is ze een serieuze uitdaging, de oefening die Ghosh doet om de handelingscapaciteit van natuur en planeet te herstellen, al was het maar in onze verbeelding en ons spreken. Niet alleen omdat we zo verknocht zijn aan het cogito ergo sum van Descartes, maar ook omdat de zoektocht naar een benadering van de planeet als levende entititeit heel snel overhelt naar magische of corporatistische wereldbeelden.

Ghosh is zich daarvan bewust. Hij benadert het thema dan ook eerder als een open mogelijkheid of prikkelende vraag dan als een vaststelbaar feit. In The Living Mountain wordt het zelfs een beetje te letterlijk en te illustratief. Je leest het beeld van de ‘levende berg’ meteen als een allegorie voor de ecologische evenwichten die het leven ondersteunen. Daardoor speelt het beeld zijn uitdagende rol niet meer. Al is dit boekje natuurlijk een parabel, en dat zijn altijd eenvoudige beelden om een inzicht heel breed te kunnen delen.

Verhelderend

Kortom: The Great Derangement (Te groot om ons voor te stellen) en The Nutmeg’s Curse behoren echt tot de verplichte lectuur in een tijd van klimaat- en biodiversiteitscrisis. Gun Island is een uitdagende roman die migratie toevoegt aan de thema’s koloniale geschiedenis en extractieve economie, maar die toch bijna nooit didactisch wordt.

The Living Mountain vind ik zelf het mindere werk, terwijl The Great Uprooting net het betere, bijna academische werk is.

Amitav Ghosh was al een van de toppers van de Indiase literatuur, de jongste jaren heeft hij zich ook ontpopt als een van de meest verhelderende auteurs in het veld van de klimaatliteratuur.

• The Great Derangement. Climate Change and the Unthinkable door Amitav Ghosh, is uitgegeven door The University of Chicago Press. 196 blzn. ISBN 978 0 226 52681 2
• Te groot om ons voor te stellen. De klimaatcrisis en onze verbeelding door Amitav Ghosh, is uitgegeven door EPO. 240 blzn. ISBN 978 94 6267 395 3
• The Nutmeg’s Curse. Parables for a Planet in Crisis door Amitav Ghosh, is uitgegeven door The University of Chicago Press. 339 blzn, ISBN978 0 226 81545 5
• Gun Island. A novel door Amitav Ghosh, is uitgegeven door Picador. 312 blzn, ISBN 978 1 250 75793 7
• The Living Mountain. A fable for our times door Amitav Ghosh, is uitgegeven door Fourth Estate. 35 blzn. ISBN 978 93 5489 887 7
• The Great Uprooting. Migration and Displacement in an Age of Planetary Crisis door Amitav Ghosh verscheen in The Massachusetts Review