50 jaar na de ramp Acqua Granda: wassend water en veerkracht in Venetië
Katia Waegemans
04 november 2016
Exact 50 jaar geleden, op 4 november 1966, werd Venetië geteisterd door de grootste natuurramp in haar geschiedenis. Op deze noodlottige dag steeg het waterpeil tot 194 cm boven het gemiddelde zeeniveau. Venetië is al langer hét stadslaboratorium van wassend water. De Venetianen hebben met de grillen van het klimaat en het water leren leven. Iets waar andere steden in de wereld zich aan kunnen spiegelen en optrekken.
Exact 50 jaar geleden, op 4 november 1966, werd Venetië geteisterd door de grootste natuurramp in haar geschiedenis. Op deze noodlottige dag steeg het waterpeil tot 194 cm boven het gemiddelde zeeniveau.
Zowel het historische deel van de stad als de eilanden in de lagune werden zo goed als volledig overspoeld. Als de wind niet was gedraaid om 17u50, hadden we nu grote delen van Venetië niet meer kunnen bezoeken.
Een uitzonderlijke samenloop van meteorologische omstandigheden en beperkte preventieve maatregelen lagen aan de basis van deze immense ramp. Maar ook nu nog blijft een structurele oplossing voor het overstromingsprobleem voorlopig uit.
De gondels in het Bacino di San Marco worden weggespoeld
© Comune di Venezia - Archivio della Comunicazione - foto Borlui
De “Acqua Granda”
4 november 1966 is een dag die in het geheugen van alle Venetianen gegrift staat. Het hoogtij bleef gedurende 22 uur op een waterpeil boven 110 cm. Dit betekent dat 12% van de stad onder water staat. Het maximum van 194 cm werd bereikt tijdens het tweede getijde van de dag, rond 18 uur, en overspoelde quasi de volledige stad.
De dagen voorafgaand aan de ramp had Noord-Italië te kampen met een regenstorm en een hevige sirocco. De rivieren Piave, Brenta en Sile konden het water niet langer slikken en vulden stilaan de Venetiaanse lagune. De uitzonderlijke combinatie van het getijde, de volle maan, een sterke daling van de barometrische druk en sterke winden die het water de laguna inbliezen, was een voorbode van de aankomende overstroming.
In normale omstandigheden heeft het hoogtij in Venetië voldoende tijd om terug te stromen voor het volgende hoogtij. Wanneer op 3 november rond 22 uur het hoogtij Venetië treft, is er dan ook niemand die onraad ruikt. Een acqua alta (de Venetiaanse term voor een overstroming van de stad) komt er in dit seizoen immers regelmatig voor. Bij het aanbreken van de dag blijkt echter dat het water niet is teruggetrokken. Het wordt stilaan duidelijk dat de lagune het overtollige water van de aanhoudende regen en het extreme hoogtij niet meer aankan.
1. De Riva degli Schiavoni aan het Dogenpaleis staat volledig onder water
© Comune di Venezia - Archivio della Comunicazione - foto AFI
Het waterpeil stijgt, net als de intensiteit van de wind. Dit is het eerste duidelijke voorteken van het dubbele hoogtij (vandaar de term ‘acqua granda’ i.p.v. ‘acqua alta’). De elektriciteit, telefoon en gas vallen uit en de inwoners wachten bang af of het tweede getijde er ‘s avonds wel in zal slagen het water uit de stad te laten trekken.
In de loop van de voormiddag wordt de situatie op de eilanden in de lagune dramatisch. Het regent nog steeds onophoudelijk en golven van 20 meter hoog beuken in op de kust. Er onstaan grote gaten in de dijken en omwallingen die de eilanden beschermen. Het modderige water overspoelt de eilanden.
De muren rond Pellestrina kunnen het eiland niet langer beschermen
© Comune di Venezia - Archivio della Comunicazione - foto Fondo AFU
De bewoners bellen in paniek naar de stad Venetië om bijstand. In Pellestrina wordt de evacuatie voorbereid. Het eiland verdwijnt stilaan in de kolkende lagune. Tuinen en wegen zijn niet meer zichtbaar en het water reikt tot aan het plafond van de gelijkvloerse verdiepingen. De inwoners wachten op de daken op hulp of vluchten op eigen kracht en met groot risico. Pas rond 16 uur bereiken de reddingsschepen het eiland en worden 4.000 inwoners alsnog geëvacueerd.
Op het agrarische eiland Cavallino worden velden en wijngaarden vernietigd en spoelt het vee mee met het water. In Lido worden de badhuisjes op het strand volledig vernield.
In de late namiddag bereikt het water in het historisch centrum een niveau van 120 tot 150 cm. Nu is 70% van de stad overspoeld. Het water dat door de straten stroomt, is ondertussen vervuild met afval en met olie voor de verwarmingsketels. Het begint onaangenaam te ruiken. De inwoners tellen in spanning af naar het tweede, hopelijk bevrijdende, hoogtij van de dag.
De badhuisjes in Lido zijn volledig vernield
© Comune di Venezia - Archivio della Comunicazione - foto Fondo Cucchini Gabriella
Om 17.50 u is er een eerste positief teken. De hevige sirocco verandert van richting. Het water in de lagune vloeit terug naar de zee. Het eiland Pellestrina en de nog niet-geëvacueerde inwoners zijn gered. Rond dit tijdstip overspoelt ook het tweede hoogtij Venetië. Het meetpunt aan de Santa Maria della Salutekerk noteert het maximum niveau van 194 cm.
Rond 21 uur trekt het water zich met grote kracht terug uit de stad Venetië. De eerste schade wordt zichtbaar. Op de muren van de gebouwen blijft een zwarte streep van de olie achter. De straten liggen vol afval, stoelen, matrassen en andere zaken die uit de huizen gespoeld zijn. Er liggen overal dode ratten en duiven. De stank is niet meer te harden. De bewoners inspecteren bij kaarslicht de vernieling. De angst maakt stilaan plaats voor opluchting omdat het ergste voorbij is.
Elk vaartuig is geschikt om zich op het water te verplaatsen, Campo Santa Fosca
© Comune di Venezia - Archivio della Comunicazione - foto Fondo Fornezza Gianni
Pas bij daglicht wordt de schade volledig duidelijk. Meer dan 75% van alle winkels zijn vernield, net als alle gelijkvloerse verdiepingen van de huizen en alle werkhuizen. Ontelbare bibliotheekboeken en kunstwerken zijn voorgoed verloren. Alle voedingswaren zijn onbruikbaar geworden. Het duurt uiteindelijk meer dan een week om het probleem van de verlichting op te lossen en om alle afval op te ruimen.
De stad Venetië en de Venetianen zullen nooit meer op dezelfde manier naar een acqua alta kijken. Tegen het geweld van de natuur is niemand opgewassen.
De veerkracht van de Venetiaanse bevolking
Voor de modale Venetiaan blijft een acqua alta een normaal klimatologisch fenomeen in de periode oktober tot maart, net zoals wij in die periode vorst en sneeuw normaal vinden. Het is een gevolg van het astronomisch getijde, een sterke sirocco en de golven van de zee. De inwoners zijn hier dan ook eerder gelaten over. Ze beseffen dat het een kwestie van een paar uur is tot het tij keert en het water zich terugtrekt.
Acqua alta op het San Marcoplein
© The Venice Insider
In de meeste gevallen blijft de overstroming beperkt tot het laagst gelegen deel van het historische centrum rond het San Marcoplein. Deze overstroming op het centrale plein is ook niet het gevolg van het water uit de lagune dat rechtstreeks het plein overspoelt. De overstroming start midden op het plein, waar het water uit de grond naar boven komt via een afvoeropening. Dit lijkt bizar, maar is het gevolg van hoe Venetië gebouwd werd. De stad is immers geen natuurlijk eiland, maar een kunstmatig aangelegde stad.
Toen de bevolking op de kleine eilanden rond de 9e eeuw bleef aangroeien, werd er grond opgehoogd om zo extra land te creëren. De volledige stad wordt daarom ondersteund door miljoenen houten pilaren van 14 cm dik. Om het gewicht van de campanile op het San Marcoplein te dragen, werden bijvoorbeeld 100.000 pilaren gebruikt.
Als gevolg van de globale klimaatverandering, ligt het zeeniveau nu 25 cm hoger ten opzichte van de stad dan in het begin van de 20e eeuw. Als gevolg daarvan wordt een waterpeil van 110 cm (of een overstroming van 12% van de stad) wel vaker bereikt dan vroeger. Vanaf 140 cm spreekt men van een uitzonderlijk hoogtij en staat meer dan de helft van de stad onder water. Sinds 2000 is dit slechts 9 keer gebeurd.
Aanschuiven op de verhoogde wandelpaden vlakbij het San Marcoplein
© The Venice Insider
De start van het acqua alta seizoen gaat gepaard met het plaatsen van de verhoogde houten wandelpaden in de straten van Venetië. Zodra het meteorologisch instituut een acqua alta voorspelt, worden deze in het midden van de straat geplaatst zodat men met droge voeten door de stad kan wandelen. Nadien worden deze weer opgestapeld en langs de kant gezet, tot de volgende acqua alta.
Er is immers geen verzekering die waterschade als gevolg van een acqua alta dekt.
Voor de Venetianen is dit ook het teken om de laarzen terug uit de kast te halen en het tussenschot aan de voordeur te monteren om het water buiten te houden. De luxewinkels activeren opnieuw hun electronische systemen om de kledingrekken omhoog te hijsen wanneer nodig.
Bij een waarschuwing voor acqua alta plaatsen de inwoners uit voorzorg alle kostbare voorwerpen omhoog. Zij waden dan ook op een voorzichtige manier door het water om te vermijden dat er extra stroming ontstaat en er water in huizen of winkels binnenstroomt. Er is immers geen verzekering die waterschade als gevolg van een acqua alta dekt.
Monica Cesarato, geboren en getogen in Venetië, valt zelfs uit de lucht bij deze vraag: ‘Ik heb rondgevraagd bij enkele andere Venetianen, zowel inwoners als winkeliers, maar ze hadden geen idee waar ik het over had. Er is geen verzekering tegen acqua alta. Het is zo simpel als dat.’
De Venetianen zelf hebben met de grillen van het klimaat en het water leren leven. Ze maken zich er dan ook veel minder druk om dan de internationale pers.
Preventie
De weersvoorspellingen zijn sinds 1966 drastisch geëvolueerd. Momenteel maakt het ‘Centro Previsioni e Segnalazioni Maree’ de verwachte getijden 5 dagen op voorhand bekend. Deze kunnen op hun website geraadpleegd worden, maar worden ook via sms en Twitter verstuurd. Er klinkt eveneens een akoestisch alarm in de stad enkele uren voor de acqua alta. Een onaangekondigde overstroming zoals in 1966 lijkt dan ook nog weinig waarschijnlijk.
Na vele jaren van discussie over de juiste oplossing werd in 2003 eindelijk het grootschalige Mose-project gelanceerd, genoemd naar Moses, die de zee splitste. Het project is niet beperkt tot het beschermen van Venetië en de eilanden in de lagune tegen de gevolgen van een acqua alta. Het streeft ook naar het behoud en het herstel van het delicate ecologische evenwicht in de lagune. Door de getijden en de erosie van de kustlijn waren de stranden geleidelijk verdwenen. Ook de habitats op de zoutmoerassen en wadden gingen verloren.
Een nieuw aangelegd zoutmoeras vlakbij het Arsenale als onderdeel van het Mose-project
© The Venice Insider
De deelprojecten rond biodiversiteit, zoals de heraanleg en bescherming van de zoutmoerassen, het verbeteren van de waterkwaliteit door het isoleren van de vervuilde grond en de aanleg van natuurgebieden voor het zuiveren van het water werden reeds grotendeels gerealiseerd. Ook de (her)aanleg van stranden en duinen is vergevorderd, net als de bouw van golfbrekers, dijken en wandelpaden in de lager gelegen gebieden.
De aanleg van de vier mobiele barrières is het meest prominente deel van het project. Op technisch vlak is het ook een huzarenstuk. De barrières van elk 200 meter lang zullen de lagune volledig afsluiten in geval van een dreigend waterpeil van meer dan 110 cm. Zij zullen bescherming bieden tot een niveau van 300 cm, ver boven het historische maximum van 194 cm in 1966.
Tijdens het sluiten van de lagune worden alternatieve sluizen opengesteld voor de pleziervaart, de visserij en het transport van goederen. De grote cruiseschepen zullen op dat ogenblik echter niet in of uit de lagune kunnen. Volgens de laatste berichtgeving zullen deze barrières klaar zijn in 2018, maar pas volledig operationeel in 2020.
De mobiele barrières bij Lido-Treporti
© Ministero delle Infrastrutture e Trasporti - Provveditorato Interregionale per le Opere Pubbliche del Triveneto - Consorzio Venezia Nuova
Onder toezicht van de Anti-Corruptie Eenheid
Het volledige project is momenteel begroot op 5,5 miljard euro en was oorspronkelijk voorzien om afgewerkt te zijn in 2011. Door wettelijke en financiële problemen en fraudeschandalen werd deze datum reeds verschillende keren bijgesteld. Vorige week nog werd de finale datum opgeschoven van 2018 naar 2020. In 2014 werd de controle van het project daarom overgenomen door een nationale organisatie onder toezicht van de Italiaanse Anti-Corruptie Eenheid.
De stad Venetië wil hier nu echter terug inspraak in. Met name burgemeester Luigi Brugnaro, die in 2015 aan de macht kwam, is niet te spreken over het feit dat de stad niet gehoord wordt en dat de cruiseschepen geen vrije doorgang hebben. Hij vreest dat de stad en de haven hierdoor op termijn inkomsten zullen verliezen.
Dit punt ligt dan weer zeer gevoelig bij zijn tegenstanders en bij veel Venetianen die deze schepen volledig uit de stad willen bannen.
Het hefplatform voor de mobiele barrières wordt gebouwd in het Arsenale
© The Venice Insider
Ondanks de nobele doelstellingen van het project om de stad te vrijwaren van overstromingen en de positieve impact op het milieu, blijft het Mose-project zeer beladen. Een groot deel van de stadskas gaat nu immers naar dit project, terwijl er voor andere zaken (zoals het baggeren en schoonmaken van de kanalen) geen geld beschikbaar is.
Het fraudedossier maakt dat veel Venetianen weinig vertrouwen hebben in de toekomst van dit project.
Het fraudedossier maakt dat veel Venetianen weinig vertrouwen hebben in de toekomst van dit project. In de volksmond wordt dan ook gezegd dat deze fluogele barrières al roest zullen zijn voor ze beginnen werken.
De activiteiten rond de herdenking van 50 jaar acqua granda leiden ertoe dat er opnieuw heel veel aandacht is voor de problematiek van de acqua alta. Er worden speciale commissies opgericht en conventies georganiseerd om nieuwe technologieën en oplossingen te bekijken. Ook de speciale wetgeving rond het Mose-project wordt onder de loep genomen.
Burgemeester Brugnaro maakte eind oktober van deze gelegenheid gebruik om op te roepen voor meer nationale steun: ‘Van 1966 tot nu is er veel gebeurd, maar nog niet genoeg. De “Legge Speciale” (de Italiaanse steunmaatregelen voor de overstroming van 1966, red.) zijn nog steeds van kracht, maar werden al meer dan 10 jaar niet meer gefinancierd. De kosten voor het onderhoud van de stad blijven volledig te dragen door de Venetianen. We verwachten geen astronomische bedragen, maar we willen graag actie kunnen nemen voor de meest dringende zaken.’
Fragiel
Het ziet er naar uit dat Venetië de volgende jaren nog regelmatig met acqua alta geconfronteerd zal worden. Wie op reis gaat naar Venetië, kan zich best op de hoogte houden van de voorspellingen, maar hoeft hier zeker niet wakker van te liggen. Het is louter een kwestie van uren en van een beperkt gedeelte van de stad. Op verschillende plaatsen in de stad is de lijn van 194 cm ook nog steeds zichtbaar. Dit benadrukt de fragiliteit van Venetië, waardoor een bezoeker de schoonheid van de stad nog meer waardeert.
Katia Waegemans is gepassioneerd door Venetië en schrijft erover op haar website The Venice Insider.