Europese houtreuzen negeren corruptie om te voldoen aan massale vraag

‘Illegaal hout verdwijnt niet vanzelf uit de Oekraïense bossen’

© Xander Stockmans

Een arbeider in Tsjorna Tysa versnijdt boomstammen. Driekwart van het gekapte hout in Oekraïne wordt uitgevoerd naar de Europese Unie.

Een bizarre vaststelling: de afgelopen jaren werd meer hout uit Oekraïne uitgevoerd dan er officieel gekapt werd. Dat valt alleen maar te verklaren door illegale houtkap, goed voor een verkoopwaarde van meer dan een miljard euro per jaar. Het gekapte hout moet voldoen aan de onverzadigbare vraag van grote bedrijven en komt uiteindelijk terecht in onder andere IKEA-meubelen, printpapier of kleren bij de H&M.

Op de toppen van het Oekraïense bergmassief wijst de man naar de bergflank aan de andere kant van de vallei. ‘Al die wegen hebben ze uitgegraven, al het bos is weggekapt’, zucht hij.

De houtkapwegen vormen het patroon van aders in een long. Ironisch, want de long van de planeet wordt hier net dichtgeknepen. Het lokale staatsbosagentschap kapte de bergflank kaal. Gezonde bomen, gekapt onder het voorwendsel dat ze ziek waren.

Volgens cijfers van de Dienst Statistiek van de Oekraïense overheid werd in 2017 acht miljoen kubieke meter hout gekapt bij de toepassing van bosbeheersplannen. Maar in totaal werd 21 miljoen kubieke meter gekapt. Dat getal omvat dus dertien miljoen kubieke meter “ziek hout”, een verdubbeling tegenover twintig jaar geleden. De staatsbosagentschappen misbruiken deze zogenaamde sanitaire houtkap om meer bomen te kunnen kappen dan hun eigen bosbeheersplannen toelaten.

De man die we spreken, heeft een houtzagerij in een dorp dat leeft van de houtkap, ergens in de Oekraïense Karpaten. Hij vertelt zijn verhaal, maar werd al twee keer bedreigd via de telefoon en wil niet dat we het gebruiken voor een artikel. Klokkenluiders krijgen hier regelmatig bedreigingen. Spreken met ngo’s of journalisten brengt hun baan en hun levensonderhoud in gevaar.

De EU voert meer illegaal hout uit Oekraïne in dan uit Latijns-Amerika, Zuidoost-Azië en Afrika samen. Waarde: jaarlijks meer dan 1 miljard euro.

Drie jaar geleden liet de Britse ngo Earthsight achttien houtkaplocaties in de Oekraïense Karpaten onderzoeken. Driekwart van het hout bleek onwettig gekapt. Ook de inspectiediensten van de overheid stellen regelmatig wetsovertredingen vast. Tussen 2010 en 2016 verdubbelde dat aantal. De afgelopen jaren werd zelfs meer hout uit Oekraïne uitgevoerd dan er zogezegd gekapt werd. In 2016 bijvoorbeeld werd twee miljoen kubieke meter gekapt, maar drie miljoen kubieke meter uitgevoerd. Het surplus werd illegaal gekapt, en zonder documenten verkocht aan bedrijven. 

Driekwart van al dat hout wordt uitgevoerd naar de Europese Unie en dan vooral naar Roemenië, Polen en Duitsland. De EU voert meer illegaal hout uit Oekraïne in dan uit Latijns-Amerika, Zuidoost-Azië en Afrika samen. Op amper vier jaar tijd steeg de hoeveelheid illegaal hout uit Oekraïne met 75 procent. In 2017 overschreed de waarde ervan de grens van 1 miljard euro.

De grootste importeurs van dat hout zijn de Oostenrijkse houtgiganten Kronospan, Swiss-Krono, Egger en Holzindustrie Schweighofer, de grootste producenten van houten platen ter wereld. En het Amerikaanse International Paper, het grootste papierbedrijf ter wereld. Zij hebben hout- en pulpfabrieken in verschillende EU-buurlanden van Oekraïne. Van daaruit worden min of meer afgewerkte onderdelen getransporteerd naar bijvoorbeeld IKEA. Het hout komt ook terecht in het papier van HP en Xerox, en in de vezels van de kleren van H&M.

© Xander Stockmans

‘Elke instantie eist steekpenningen. Voor betere toegang tot het bos, voor de beste delen, om te kunnen kappen in beschermde gebieden, enzovoort.’

Schaduwzagerijen

Een arbeider grijpt met zijn kraan een boomstam en brengt hem naar de houtzaag. Een volgende arbeider versnijdt de stam tot houten platen. Ze maken een lading klaar bestemd voor houtverwerkingsbedrijven in Hongarije. De prijs die ze ervoor krijgen, is laag. Het aanbod is te groot.

‘Het was nooit erger dan nu. Er worden immense hoeveelheden gekapt. Ze zijn zo hebzuchtig.’

Dat is niet enkel nadelig voor eigenaars van Oekraïense houtzagerijen, het is ook een bedreiging voor de bossen. Ooit bedekten bossen zoals deze het Europese continent. In de Oekraïense Karpaten vind je de laatste, grote aaneengesloten overblijfselen daarvan. De bruine beer, de lynx en de Europese bizon leven hier.

Earthsight vond een klokkenluider bij een Oekraïens staatsbosagentschap, die wilde spreken omdat hij de corruptie in de houtkap beu is. ‘Vaak kappen we net zoveel buiten als binnen de officiële markering van het toegelaten gebied’, zegt hij. ‘Het was nooit erger dan nu. Er worden immense hoeveelheden gekapt. Ze zijn zo hebzuchtig.’

Elke instantie eist steekpenningen. Voor betere toegang tot het bos, voor toegang tot de beste delen, om te kappen buiten de toegelaten grenzen, om de resten van de houtkap niet te moeten opruimen, om te kunnen kappen in beschermde gebieden. Ook eigenaars van private houtzagerijen moeten meedoen met het systeem. Sommigen kappen niet meer zelf, maar kopen hout op de openbare veilingen van de staatsbosagentschappen.

Maar ook daar krijgen ze te maken met corruptie. Sommige staatsbosagentschappen verkopen het hout aan lagere prijs of classificeren het vals als brandhout, in ruil voor smeergeld. Zo vertelde een andere ambtenaar van het grootste staatsbosagentschap in de Oekraïense Karpaten aan Earthsight. Dit hout kan immers via directe contacten, buiten de openbare veilingen om, verkocht worden aan zogenaamde ‘schaduwzagerijen’ zonder vergunning.

Het Oekraïense Rekenhof berekende dat de staat daardoor in de eerste helft van 2017 miljoenen euro’s verloor. Die schaduwbedrijven bestaan zogezegd uit zakenlui, maar ze hebben banden met de ambtenaren van de staatsbosagentschappen.

© Xander Stockmans

‘Corruptie? Smeergeld? Dat zal zeker wel eens gebeuren’, zegt de directeur van het staatsbosagentschap van Jasinja in de Oekraïense Karpaten (de man op de foto is de adjunct-directeur)

Uitvoerverbod

Veruit de grootste corruptie is er tijdens de uitvoer naar de EU. Openbaar aanklagers legden in 2016 bloot dat douaneambtenaren meewerken aan de vervalsing van uitvoerdocumenten en certificaten van oorsprong. De Europese Commissie en invoerende lidstaten zijn op de hoogte. Toch namen de volumes hout die de houtreuzen daarna nog van de staatsbosagentschappen kochten, niet af. Dat bleek uit honderden douanedocumenten die Earthsight onderzocht.

Als bedrijven illegaal verkregen hout in de EU invoeren, begaan ze een misdrijf volgens Europees recht. Dat geldt net zo goed wanneer ze het risico niet beperken tot een “verwaarloosbaar niveau”.

Om zichzelf af te schermen, gebruiken bedrijven vaak schaduwbedrijfjes die de invoer doen. Zo staan ze zelf verderop in de keten en moeten ze volgens de Europese Houtverordening niet de verplichte voorzorgen nemen. International Paper gebruikt bijvoorbeeld een bedrijfje dat gevestigd is in een appartement boven een Poolse supermarkt.

In 2016 al keurde het Oekraïense parlement een tien jaar durend verbod goed op de uitvoer van niet-verwerkte boomstammen. Om de eigen houtverwerkingsindustrie te beschermen, maar ook om de onverzadigbare vraag naar Oekraïens hout te temperen. En ruimte te scheppen voor maatregelen tegen de corruptie en de grootschalige illegale houtkap.

‘De EU wil dat Oekraïne zijn verbod op de uitvoer van boomstammen opheft. Maar dan zou de stroom illegaal hout naar de EU alleen maar toenemen.’

Maar de EU wil dat Oekraïne het uitvoerverbod opheft. Het zou ingaan tegen het associatieakkoord, dat vrijhandel voorschrijft. Nochtans bevat dat associatieakkoord ook een verplichting tot duurzaam bosbeheer, en de Oekraïense regering houdt vol dat het uitvoerverbod daarom nodig is.

Toch lanceerde de Europese Commissie een arbitrageprocedure tegen Oekraïne en werd de opheffing van het uitvoerverbod zelfs een voorwaarde voor het volgende financiële steunpakket van 1,8 miljard euro.

Ostap Jednak, ex-voorzitter van de Commissie Milieubeleid van het Oekraïense parlement, is hard voor de EU: ‘Waarom verbindt de EU financiële steun aan de opheffing van het uitvoerverbod, en niet aan de hervorming van de bosbouwsector? Dat zegt toch alles? Als het verbod nu wordt opgeheven, zonder hervorming van de sector, zal de stroom illegaal gekapt hout naar de EU alleen maar toenemen.’

De grote lobbykoepels van de Europese houtindustrie, EOS en CEPI lobbyen onophoudelijk bij de Europese Commissie om de druk op Oekraïne op te voeren. Het zijn diezelfde bedrijven die profiteren van het goedkope Oekraïense hout, en die de EU niet kan ‘overtuigen’ van de risico’s of niet wil verplichten tot strikte controles.

Intussen proberen bedrijven het uitvoerverbod te omzeilen. Een jaar na de afkondiging was er plots een sterke stijging van zogenaamd Wit-Russisch hout, dat via Oekraïne naar Roemenië uitgevoerd werd. Het ging in realiteit om Oekraïens hout.

De meest voorkomende methode om het uitvoerverbod te omzeilen, is de valse classificatie als brandhout. ‘Als we hout uitvoeren, zetten we “brandhout” op de documenten. Iedereen weet dat, ook mijn baas’, zegt de klokkenluider van het staatsbosagentschap.

Het aandeel van uitgevoerd brandhout steeg van 33 naar 50 procent. Europese douanediensten berekenden dat één miljoen kubieke meter stammen die onder het uitvoerverbod vallen, zo ingevoerd werd in de EU. In 2016 onderschepte de Oekraïense politie bijvoorbeeld vijftig wagons met vals geclassificeerde stammen van een staatsbosagentschap. De lading was bestemd voor een pulpfabriek van papierproducent Mondi en een zusterbedrijfje van Lenzing, een van de grootste producenten van kledingvezels voor onder andere H&M, in Tsjechië.

© Xander Stockmans

Waar de asfaltwegen overgaan in grindweggetjes zie je achter de laatste huisjes de kaalgekapte bergflanken opdoemen.

Zelfbediening

In het golvende landschap van Jasinja vind je in elke straat wel een houtzagerij. Waar de asfaltwegen overgaan in grindweggetjes zie je achter de laatste huisjes de kaalgekapte bergflanken opdoemen.

In 2018 stelde de Milieu-inspectiedienst van Oekraïne grootschalige overtredingen vast door het staatsbosagentschap van Jasinja. Uit hun verslag: ‘Illegale kap van bomen, onherstelbare schade aan omringende bomen, geen markering, achterlaten van houtkapafval, schade aan de bodems, oogst tijdens verboden periodes.’

‘Maar geen enkele schuldige werd berecht en de illegale houtkap gaat verder’, zegt Jechor Chrynyk van de Oekraïense Natuurbeschermingsgroep, een ngo.

‘Eind 2019 documenteerden wij opnieuw een massale illegale sanitaire houtkap in Jasinja. Ze vernielen letterlijk een gezond bos, ook ongerepte beukenbossen waar nog veel beren leven.’

De Europese Commissie vroeg overleg met de Oekraïense regering. Maar door vertragingen in de besluitvorming gaat de illegale houtkap gewoon door.

We spreken met Vassyl Telytsjoek, directeur van het staatsbosagentschap van Jasinja. Hij poseert voor een in hout uitgehouwen beer aan de ingang van zijn kantoor. ‘Corruptie? Smeergeld? Dat zal zeker wel eens gebeuren’, wuift hij de vraag weg. Aan de overkant van de straat staan twee oude mannen te praten voor een grote poster van de slachtoffers van de anticorruptie-opstand van 2014.

Na een technische missie van de EU in februari 2018 besloten de deskundigen dat het niet langer kan dat de Oekraïense staatsbosagentschappen zichzelf houtkapvergunningen toekennen én tegelijkertijd instaan voor de natuurbescherming. ‘Een maand geleden werd de directeur ontslagen. Dat is makkelijk, maar het staatsbosagentschap zelf werd nog altijd niet hervormd’, zegt Chrynyk.

De Europese Commissie is zich ervan bewust dat het staatsbosagentschap de problemen ontkent en eiste daarom een overleg met de minister van Milieu. De Oekraïense overheid stelde dit overleg uit wegens aanslepende personeelswissels op het ministerie. Chrynyk: ’Gedurende meer dan een maand was er geen functionerend ministerie van Milieu in Oekraïne. In maart 2020 werd eindelijk een videoconferentie gehouden, en nam het ministerie richtsnoeren aan voor milieueffectenanalyses in de bosbouw. Maar de onafhankelijke deskundigengroepen die de analyses moeten uitvoeren, zijn er nog altijd niet.

‘Tijdens deze vertragingen in de besluitvorming gaat de illegale houtkap gewoon door’, zegt Chrynyk.

© Xander Stockmans

De illegale houtkap bedreigt de laatste overblijfselen van de Europese oerbossen.

Potemkinbossen

Ondanks alle corruptie krijgt negentig procent van de publieke bossen in de Oekraïense Karpaten het FSC-duurzaamheidslabel.

Twee aparte klokkenluiders, waaronder de ex-baas van het grootste staatsbosagentschap, vertelden Earthsight in 2017 en in 2019 dat de staatsbosagentschappen de inspecteurs meenemen naar “Potemkinbossen”: bossen die speciaal voor de inspectie in orde gebracht worden.

‘De FSC-inspecteurs kruisen gewoon wat vakjes aan, een bureaucratische formaliteit’, zegt een klokkenluider. ‘De boswachters ontvangen hen, leiden hen naar een chalet in het bos en organiseren daar een feest met eten en drinken. De inspecteurs gaan niet waar ze willen.’

Klokkenluiders bij staatsbosagentschappen vertellen dat ze de FSC-inspecteurs meenemen naar bossen die speciaal voor de inspectie in orde gebracht worden.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
Earthsight vraagt onaangekondigde inspecties. Maar ‘we hebben logistieke beperkingen en onze tijd is beperkt’, reageert FSC.

Bovendien vereisen de FSC-regels niet dat de inspecteurs zelf op zoek gaan naar extra informatie, bijvoorbeeld uit rechtszaken tegen corruptie. ‘Onze nieuwe normen voor bosbeheer in Oekraïne zullen van inspecteurs vragen om ook rechtszaken te raadplegen’, reageert FSC. ‘In juni 2020 besliste de internationale raad van bestuur van FSC om specifieke maatregelen voor “hoge risicozones” zoals Oekraïne uit te werken.’

Een FSC-certificaat wordt alleen ingetrokken als er een veroordeling is. FSC hanteert het vermoeden van onschuld. ‘Het gebeurt dat juridische actie gebruikt wordt om tegenstanders te schaden’, zegt Bart Holvoet van FSC Belgium. Maar dat is volgens Earthsight in strijd met de voorzorgsaanpak in de Europese Houtverordening: die vereist dat het risico op illegaliteit ‘verwaarloosbaar’ is. Europese importeurs die vertrouwen op FSC-certificering voor de naleving van de Houtverorderning, kunnen dus vervolgd worden.

De Europese Commissie erkent dit probleem: ‘Certificering in landen met ernstige corruptieproblemen heeft niet dezelfde waarde als in goed functionerende landen. Het onderzoek van Earthsight benadrukt dat.’

Critici verwachten van FSC terughoudendheid. Maar sinds de Europese Houtverordening in werking trad, verdubbelde FSC zijn certificeringen in Oekraïne. ‘Het klopt dat de grootte van het gebied van FSC-bossen sterk is toegenomen in Oost-Europa, zeker in Oekraïne. FSC is een marktgericht systeem. Het is logisch dat het FSC-gebied groeit daar waar er een grote vraag is naar hout,’ staat te lezen in een reactie van FSC op het rapport van Earthsight.

Earthsight noemt dat een vernietigende logica: ‘Het is nu belangrijker om wereldwijd meer bossen te laten staan, dan om in te spelen op de groeiende vraag van houtproducenten zonder dat de consument de garantie krijgt dat het om legaal hout gaat.’

De slappe houding van de Europese Commissie

Sinds vorig jaar staat de invoer van illegaal gekapt hout uit Oekraïne steevast op de agenda van een deskundigenwerkgroep van de Europese Commissie en de EU-lidstaten. Deze officiële werkgroep volgt de toepassing van de Houtverordening op.

In juni 2019 besloot deze officiële werkgroep dat ‘risicobeperkende maatregelen’ nodig zijn voor Oekraïne. Maar de Europese houtreuzen blijven hout aankopen van Oekraïense staatsbosagentschappen, zelfs tijdens strafrechtelijke onderzoeken. Daarom zou de werkgroep richtsnoeren voorbereiden voor zulke bedrijven. Maar inmiddels is er enkel nog sprake van ‘formele conclusies voor overheden’.

‘De toeleveringsketens en de corruptie in de Oekraïense houtkapsector zijn complex’, zegt Anne Delvaux van de Europese Commissie in een reactie aan MO*. ‘We zullen formele conclusies formuleren over de situatie in Oekraïne, die bij alle betrokken overheden voor een gelijke interpretatie moeten zorgen van wanneer precies het risico op illegale invoer “verwaarloosbaar” is en wanneer niet.’

Het ziet ernaar uit dat de EU geen extra verplichtingen aan bedrijven wil opleggen. Het corruptierisico is in het hele land wijdverbreid, zo meldde een EU-missie in Oekraïne twee jaar geleden, maar er was niet voldoende informatie openbaar beschikbaar om de invoerende bedrijven te ‘overtuigen’ van de risico’s. Earthsight vreest dat de lidstaten die economisch het meest profiteren van de invoer van Oekraïens hout alles bij het oude willen laten.

 

Het FSC-label als alibi

‘De richtsnoeren of conclusies van de Europese Commissie worden te sterk afgezwakt’, zegt Tara Ganesh, onderzoeker bij Earthsight. ‘De enige maatregel waaraan EU-importeurs van Oekraïens hout zich zullen moeten houden, is dat het hout het FSC-label draagt.’ FSC is een ngo die een keurmerk van duurzaam bosbeheer toekent. Maar Earthsight vond veel hout dat illegaal gekapt was en toch het FSC-label had gekregen.

‘Illegaal hout verdwijnt niet vanzelf uit de Oekraïense bossen’, vervolgt Ganesh. Wij verwachten strikte richtsnoeren, die van bedrijven eisen dat zij zelf corruptierisico’s beoordelen. Die richtsnoeren moeten ook stellen dat bedrijven nu geen beroep kunnen doen op certificering om de wettigheid te garanderen.’

‘De overweldigende vraag naar hout van EU-bedrijven brengt boswachters uit dit arme EU-land ertoe om de grenzen van de legaliteit af te tasten. Het is nog nooit zo belangrijk geweest om deze bedrijven ter verantwoording te roepen. Maar geen enkel werd ooit gestraft of zelfs maar op de vingers getikt.’

‘De EU moet meer de stok gebruiken in plaats van de wortel, door de bevoegde overheden te verplichten om sancties uit te vaardigen tegen bedrijven die in onbetrouwbaar hout handelen. Een oog dichtknijpen voor de wetsovertredingen van de eigen bedrijven, en tegelijkertijd Oekraïne aanmoedigen om de strijd tegen corruptie te voeren: hoe zou dat Oekraïne kunnen helpen?’

 

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.