Johnny Clegg: 'IEDEREEN MOET ZIJN STEM VERHEFFEN'

Johnny Clegg: Ik zie mezelf niet als een woordvoerder van welke beweging dan ook. Ik maak muziek en doe mijn ding -that’s it. Al zuig ik natuurlijk wel de thema’s en de uitdagingen op die zich in de wereld rondom mij voordoen. En als de dingen die ik zie me diep raken, dan sijpelen ze ook binnen in mijn muziek. Dat kan een verhaal zijn over kindsoldaten of de situatie in Zimbabwe. Dat laatste heeft bijzondere betekenis voor me, omdat mijn eigen Zuid-Afrikaanse regering tot nu toe nagelaten heeft om gepast te reageren of tussen te komen in een situatie die voortdurend slechter wordt.
Gaat de song Devana -the ones with little moustaches over Zimbabwe en Mugabe? U zingt we’re going to overcome and beat these small moustaches?
Johnny Clegg: Neen, dat is traditionele Zoeloe beeldspraak voor oude mannen die geen ruimte laten voor de jongere generatie. Ik heb een andere song op mijn nieuwe cd over Mugabe (The Revolution will eat its children -Anthem for Uncle Bob) en zou hem zeker niet de eer willen gunnen om twee songs aan hem te besteden.
In Zuid-Afrika zijn de leiders van ander hout: Nelson Mandela en Thabo Mbeki zijn zeker geen Mugabe’s. Straks wordt de opvolger voor Mbeki -iemand met minder symbolisch kapitaal, wellicht- aangeduid worden. Is het makkelijk om de overstapte maken van strijd met duidelijke vijanden en symbolen, naar een periode met veel interne tegenstellingen en compromissen?
Johnny Clegg: Ik vind in elk geval dat we in een bijzonder boeiende tijd leven. Mensen hebben vertrouwen en hoop opgebouwd, ze verdienen een beetje geld waarmee ze zich een leven kunnen voorstellen… Er is nog vreselijk veel te doen, maar er is ook veel meer mogelijk. Dat vertaalt zich stilaan in een nieuwe beweging van kunst, met name in cinema. Zuid-Afrika produceert vandaag niet meer alleen politieke monologen. De strijdkunst van de jaren zeventig en tachtig was uitgesproken politiek, terwijl kunstenaars vandaag bevrijd zijn van die druk om het altijd maar over hun land te hebben en altijd op diezelfde nagel te kloppen. Wat je vandaag krijgt, is niet minder politiek, maar de hedendaagse politiek is veel diverser en meer genuanceerd, boeiender dus ook. Er is meer aandacht voor klassetegenstellingen, ook binnen de zwarte meerderheid. De zwarte elite die hun kinderen op een uitje meeneemt naar Soweto, om hen aan hun wortels te herinneren, stelt vast dat de welgestelde jeugd liever niet herinnerd wordt aan haar armoedige afkomst. Dat creëert volkomen nieuwe spanningen.
Zuid-Afrika is niet de regenboognatie geworden die in 1994 beloofd werd?
Johnny Clegg: Er is veel veranderd en veel van de veranderingen gingen in de richting van wat beloofd werd. Er is veel meer ruimte voor debat en veel meer begrip voor elkaar. Op politiek vlak is de apartheid overwonnen, op economisch vlak nog bijlange niet. Vandaag is nog maar vijf procent van de aandelen op de Beurs van Johannesburg in handen van zwarten.
Het ANC heeft keuzes gemaakt. Het kon de schaarse middelen in 1994 investeren in de bestrijding van de massale armoede of het kon die inzetten voor de opbouw van een zwarte middenklasse. De regering heeft voor die tweede optie gekozen en een kleine zwarte elite plukt daar de vruchten van. Veel trickle down heeft de massa van de Zuid-Afrikanen nog niet gemerkt. De meeste kritiek op de huidige regering is wat dat betreft terecht, maar je mag niet vergeten dat die ook opgaat voor andere samenlevingen die de overgang proberen maken van een hard, autoritair bewind naar een democratische rechtsstaat waar kansen en inkomens beter verdeeld zouden moeten zijn.
Alleen in de overheidsadministraties is er echt iets veranderd. Daar is de overschakeling van een witte ambtenarij naar een legertje zwarte en gekleurde mensen met witte boorden wel degelijk gerealiseerd -en dat gaat toch over een miljoen mensen. Dat is positief, maar geeft tegelijk aanleiding tot behoorlijk wat zorgen. Want de benoemingen zijn veel meer politiek dan in Europa het geval is. Dat zorgt voor een grote afhankelijkheid van die nieuwe middenklasse tegenover het ANC, met alle vertekeningen en scheeftrekkingen vandien.
De weg van politieke vrijheid naar economische bevrijding is dus nog erg lang. Toch vind ik dat we in een bijzonder boeiende tijd leven. Mensen hebben vertrouwen en hoop opgebouwd, ze verdienen een beetje geld waarmee ze zich een menswaardig leven kunnen voorstellen… Er is nog vreselijk veel te doen, maar er is ook veel meer mogelijk.
Maakt het ANC zorgvuldig gebruik van die mogelijkheden?
Johnny Clegg: Jammer genoeg probeert de Zuid-Afrikaanse op dit moment het maatschappelijk debat in de media stil te leggen. In Pretoria gaan ze niet zo brutaal tewerk als in Harare, in Zuid-Afrika wordt vooral op zelfcensuur gemikt. De overheid is supergevoelig wat de berichtgeving over misdaad en werkloosheid betreft en ze probeert daarom te voorkomen dat haar machteloosheid te breed uitgemeten wordt in de media.
Mensen wéten echter dat de misdaadcijfers uit de hand lopen en ze wéten dat Zuid-Afrika een economische groei kent zonder dat die extra banen oplevert. Ze willen daar dan ook deftig over geïnformeerd worden. De krachtmeting tussen overheid en media gaat dus iedereen aan. Zuid-Afrika is op een nieuw kruispunt aanbeland waarop uitgemaakt moet worden hoe onze grondwet -een van de meest vooruitstrevende in de wereld- in praktijk gebracht kan worden in de huidige maatschappelijke, internationale context.
Ik geloof nog steeds in de jonge Zuid-Afrikaanse democratie en ik geloof dat we nog steeds vooruitgaan op de juiste weg. Maar we moeten wel altijd alert blijven.Op mijn nieuwe cd zing ik dat iedereen zijn stem moet gebruiken om zich uit te spreken, om de stilte te doorbreken die elke vorm van censuur probeert op te leggen. Het recht op vrije meningsuiting opeisen is de eerste stap om de ruimere mensenrechten te verdedigen.
Is er enige kans de prioriteiten binnen het ANC veranderen?
Johnny Clegg: In elk geval hebben de Communistische Partij en de vakbonden beloofd dat ze er alles aan zullen doen om hun agenda opnieuw te laten wegen in het ANC. Maken ze daarbij enige kans? Ik denk het eigenlijk wel, zeker nu het moment nadert waarop een nieuwe ANC-kandidaat voor het presidentschap moet aangeduid worden. Die nominatie is in feite de nominatie van de toekomstige richting van de partij.
Vindt u politieke concerten zoals Live Earth belangrijk?
Johnny Clegg: Natuurlijk. Ik besef dat het entertainmentgehalte van zulke popconcerten groter is dan hun inhoudelijke gehalte, maar dat zorgen voor de aarde hip en cool wordt, daar is toch niets op tegen? Als er over de hele wereld weer eens miljoenen mensen bereikt worden met de boodschap dat we beter moeten nadenken over onze relatie met de natuur, dan is dat fantastisch. Het milieu zal de politieke agenda in de hele wereld veel meer gaan domineren in de komende twintig jaar en dus moet er gewerkt worden aan een breed publiek bewustzijn.
Ook in Zuid-Afrika?
Johnny Clegg: In Zuid-Afrika wordt milieu een steeds belangrijker, maar zeker geen eenvoudig thema. De massale werkloosheid en wijdverspreide armoede maakt het heel moeilijk om neen te zeggen op industriële projecten, zelfs op de invoer van elektronisch en chemisch afval. Als er een voorstel is om een industrieel project op te starten, moet je dat dan tegenhouden om de natuur te redden? Al moet je ook de vraag stellen hoeveel mensen gered worden door vervuilende industrie en hoeveel mensenlevens ze kapotmaakt.
Ik heb samen met drie andere activisten het initiatief genomen voor een recyclage-project. Dat is niet veel, maar het toont dat ik het niet bij zorgen of woorden wil laten. Zuid-Afrika heeft intussen een wettelijk kader om de uitdagingen die zich stellen op vlak van milieu en ontwikkeling aan te pakken -de National Environmental Management Act-, wat ontbreekt is de politieke wil of macht om dat ook op te leggen en uit te voeren.