Vragen bij de notie "Gratis Geld"

Geld om te leven

Het zal niemand ontgaan zijn dat er in de huidige maatschappij simpelweg geld nodig is om eender wat te kunnen realiseren, hoe elementair het ook is: voedsel, hygiëne, huisvesting, … Hierdoor raakt het recht op een inkomen voor mij persoonlijk aan een fundamenteel recht_ het recht op leven, want geen geld betekent letterlijk dat je overgeleverd wordt aan de willekeur van liefdadigheid.

In deze maatschappij komen we aan ‘geld’ (en dus ‘leven’) door inkomsten uit arbeid of inkomsten uit vermogen. Heb je geen vermogen, dan is de keuze dus gemaakt, maar je moet dan wel de mogelijkheid hebben om te kunnen en te mogen werken.

In de zorgstaat België zijn er alvast een aantal corrigerende systemen_ je hebt de vervangende en aanvullende inkomens voor zij die het nodig hebben, of zij die het verdienen. Want ook deze inkomsten zijn uiteraard gekoppeld aan een resem regels en voorwaarden. We willen namelijk niet dat mensen van de zorgstaat “profiteren” en smijten er heel wat geld en moeite tegenaan om dit controleapparaat draaiende te houden. Natuurlijk gaat er wel eens iets mis, en er zullen mensen zijn die hun uitkering verliezen doordat ze een keer te weinig zijn gaan solliciteren deze maand, of andersom.

Controleapparaat

Als sociaal werker die actief is geweest voor werkervaringsprojecten (WEP), heb ik de ervaring dat het merendeel van mijn cliënten (tegen de algemene opinie in) net zeer werkwillend is. Het vergt al een hele stap om voor zo een WEP te solliciteren. Telkens kan je maar tot maximum een jaar begeleid worden en ben je effectief verplicht door te stromen naar een ‘reguliere job’ of er dreigen sancties.

De fundamentele vraag was vroeger voor mij_ hoe kunnen we het apparaat van onze zorgstaat zo efficiënt mogelijk maken? Ik werd echter getuige van de verschillende frustraties en stress die deze controles met zich kunnen meebrengen en kreeg daardoor ook cliënten over de vloer die ‘op’ waren of van wie het zelfvertrouwen met de grond gelijk was gemaakt. Om dan amper 12 maanden te krijgen om deze mensen te boetseren tot model-werkers is in sommige gevallen simpelweg niet meer verantwoord.

Wat mooi visueel wordt weergegeven in de aflevering “Gratis Geld” van het VPRO-programma Tegenlicht, is hoeveel middelen er wel niet in dit controleapparaat gestoken worden, en dat het basisinkomen een interessant gedachte-experiment kan zijn.

Onvoorwaardelijk basisinkomen

Het idee is om iedere burger steevast (en onvoorwaardelijk!) maandelijks een vast bedrag uit te schrijven dat voldoende hoort te zijn voor het meest elementaire levensonderhoud. Arbeid wordt dan niet langer een verplichting, maar een keuze. De boekhouding is niet helemaal sluitend_ in dit programma werd Nederland onder de loep genomen en het controleapparaat en de verschillende toeslagen kosten daar aan de staat jaarlijks 125 miljard euro, de kosten van een basisinkomen zouden 155 miljard zijn_ een gat van 30 miljard euro per jaar.

Om dit verschil van 30 miljard euro per jaar te verantwoorden, halen de reportagemakers er een Canadees sociaal experiment uit 1974 bij Mincome. Hieruit blijkt dat een gegarandeerd inkomen net veel “zachte” voordelen oplevert_ mensen die werken uit keuze (in plaats van verplichting) leiden een veel gelukkiger en meer voldaan leven, inwoners kunnen tijdens belangrijke momenten in hun leven vrijaf nemen (zorgen voor ouderen, voor hun kinderen, mantelzorg, …).

Minder ziekenhuisbezoeken

Dit zijn niet alleen positieve punten voor de geitenwollensokken onder ons, we kunnen het voordeel ook in cijfers uitdrukken. Tevreden mensen zorgen voor minder ziektekosten_ minder stress, minder burn-outs, maar ook minder alcoholmisbruik, huiselijk geweld, enzoverder. Dit zorgde ervoor dat onder andere 8,5% minder ziekenhuisbezoeken geregistreerd werden, wat jaarlijks een aanzienlijke besparing is voor de staat. Mensen die voor hun kinderen of ouderen kunnen zorgen, sparen dan weer kosten uit aan de grote zorgsector (waar momenteel en ook al jarenlang zelfs grote tekorten zijn).

Opvallende resultaten van Mincome zijn de cijfers rond onderwijs en het werk dat geleverd werd. Tegen alle verwachtingen in, werd er niet substantieel minder gewerkt. Er werd bevonden dat vooral jongvolwassenen minder werkten. Dit niet om te luilekkeren, maar net om met hun ontvangen basisinkomen een betere opleiding te volgen. Het resultaat was betere examenpunten en minder schoolverlaters.

Andere mensen die tijdelijk stopten met werken, waren vooral moeders die voor hun pasgeborenen wilden zorgen. [Bron: The town with no poverty, Forget 2011]

Door het gegarandeerde inkomen, konden de families zich ook meer welvaart en hygiëne veroorloven (ik denk nu aan de jonge tiener die voor de eerste keer naar de tandarts kon gaan). De gezinnen kunnen ook geld sparen om belangrijke middelen aan te kopen (de nodige pick-up truck voor de boerenfamilie), als dit nog eens gecombineerd kan worden met een goede lokale economie, dan is het een recept voor een goede samenleving.

Vast of variabel?

Wat mij wel opviel aan het bespreken van Mincome, is dat ik de indruk heb dat Mincome ging over een aanvullend inkomen en niet zo maar een onvoorwaardelijk vast bedrag. De oudere dame in het filmpje vertelde dat ze hun inkomsten uit arbeid moesten bekend maken aan de onderzoekers, en het verschil met het bestaansminimum werd bijgepast via het Mincome-project. De ene maand kregen ze dus 200 dollar, de andere maand kan dat 90 dollar geweest zijn.

De econoom Marcel Canoy heeft het in Tegenlicht nochtans over een vast maandelijks bedrag. We zouden bijna kunnen zeggen dat het aanvullende inkomen, zoals we dat zien bij Mincome, een concept is dat momenteel al bestaat in moderne zorgstaten zoals België en Nederland. Het verschil is echter dat er bij Mincome geen sancties werden uitgedeeld, en dit maakt blijkbaar een groot verschil op vlak van algemeen welbehagen en ziektezorgkosten.

De robots komen

Men begon er de reportage mee_ de toenemende automatisatie lijkt steeds meer werk uit handen van de mens te nemen. Als we even terug de geschiedenis induiken, zou ik de eerste golf van de robotica graag situeren in de jaren 70. Wat ik niet begrijp is dat de middenklasse in dat decennium bestond uit gezinnen waar eenverdieners de norm waren, en toch kon een gezin in zijn levensonderhoud voorzien. Door de automatisatie droomde de mens van steeds minder werk en toch meer welvaart.

Wij zijn nu geëvolueerd naar een situatie waar een gezin van tweeverdieners moet krabben om de eindjes aan elkaar te knopen. Waar zijn al die extra uren werk nu voor nodig? En wat krijgen we ervoor in de plaats? Het is voor mij een mysterie dat ik nog altijd niet heb kunnen ontrafelen.

Is er misschien iemand op aarde bezig om nieuwe jobs uit te vinden en is die blijkbaar bereid er steeds minder voor te geven?

Nu herhaalt zich dat idee, overal vind je signalen “de robots komen eraan” zoals dit mooie filmpje van CGP Grey_ Humans Need Not Apply. Ik ben sceptisch omdat automatisatie blijkbaar niet garant staat voor minder werkuren en meer welvaart. Het was zo niet in de jaren 70, waarom zou het nu wel zijn?

Twijfels

Als we helemaal verder mogen filosoferen en utopisch mogen worden, zit het basisinkomen mij toch een beetje dwars. Neen, niet het idee achter het basisinkomen zelf, maar net omdat het niet naar de kern van het probleem gaat en me een “lapmiddeltje” lijkt, een pleister op een gebroken been. In de huidige maatschappij blijft namelijk de nood aan steeds meer geld groeien en de grote ongelijkheid in onze maatschappij is een kloof die enkel lijkt te verbreden.

Misschien kan het basisinkomen deze dorst naar “meer” wat afremmen, maar ik ben nog niet overtuigd. Het is alvast een mooie start om de link tussen ‘geld’ en ‘arbeid’ losser te maken, en zoals Erik Brynjolfsson van MIT Center for Digital Business opmerkte, is het een manier om onze arbeidsethos aan te passen.

Misschien is het een mooie eerste stap en kunnen we van daar dichter bij een utopisch ideaal komen.

Toch nog één lelijke afsluiter, en ik hoop hiermee geen bommetje te leggen onder het basisinkomen, maar het lijkt me een belangrijke vraag die zich stelt_ hoe zit het met nieuwkomers? Gaat het basisinkomen ons asielbeleid veranderen, gaat de procedure niet veel strenger worden? Gaan we iedereen vanaf dag nul meteen een basisinkomen geven, of moet je eerst een aantal jaar ‘Belg’ zijn? Dit lijkt me een heikele kwestie en zinvol voor debat.

Links:

• Joeri Oltheten over het basisinkomen (Congres Rond Geld, UAB)
• Gratis Geld (Tegenlicht, VPRO)
• Over Mincome_ The Town With No Poverty, Using Health Administration Data to Revisit Outcomes of a Canadian Guaranteed Annual Income Field Experiment (Evelyn L. Forget

Andere interessante concepten_

• The 21 hour work week (New Economics Foundation)
• Wat is úw tijd waard? (Koen Smets)
• Het Geld van de Toekomst, een Nieuwe Visie op Welzijn, Werk en een Humanere Wereld (Bernard Lietaer)
• Debt, the first 5.000 years (David Graeber)