Abchazië: leven in een land dat niet bestaat

Zelfs Microsoft Word onderstreept Abchazië in het rood als ware het een onbestaand woord. Nochtans is de Republiek van Abchazië levendiger dan ooit. Midden 2014 diende de van corruptie beschuldigde ex-president Alexander Ankvab zijn ontslag in, nadat tienduizenden opposanten de straten op kwamen en het parlement zich tegen de regering kantte.

Ankvabs beloofde sociale, politieke en economische hervormingen bleven uit. De kwart miljoen Abchazen wilden duidelijk een versnelling hoger schakelen richting groei en ontwikkeling.

Het ministaatje aan de Zwarte Zee kampt echter met één groot probleem dat zijn groei belemmert: voor het overgrote deel van de internationale gemeenschap blijft Abchazië de iure onderdeel van Georgië, en dus geen autonome entiteit. Erkenning is voor Abchaziërs dan ook het ultieme streefdoel en de panacee voor vooruitgang.

Joseph Stalin

‘Laten we onmiddellijk één misverstand de wereld uit helpen. Abchazië is niet Rusland en al zeker niet Georgië.’

‘Laten we onmiddellijk één misverstand de wereld uit helpen’, steekt mijn eerste Abchazische contactpersoon van wal. ‘Abchazië is niet Rusland, en al zeker niet Georgië.’ Ook Stanislav Lakoba, een van de voornaamste historici in Abchazië, laat er geen twijfel over bestaan: ‘Abchazië is altijd al Abchazië geweest. We hebben onze unieke taal en cultuur en hadden steevast een eigen plek tussen Byzantijnse, Georgische, Ottomaanse of Russische buren.’

Tijdens de Sovjet-Unie gold Abchazië een korte periode als eigen Sovjetrepubliek, maar onder het bewind van de in Georgië geboren dictator Joseph Stalin werd het in 1931 tegen wil en dank toegevoegd aan Groot-Georgië, of de Georgische Socialistische Sovjetrepubliek. Sinds dan al kant Abchazië zich tegen integratie met Georgië. Toen eind jaren tachtig het einde van de Sovjet-Unie in zicht kwam, groeiden ook de spanningen tussen Georgië en Abchazië. Want wat met Abchazië als het rode doek zou vallen?

Scharniermoment

In 1991 was het dan eindelijk zo ver: De Sovjet-Unie werd ontbonden en Georgië riep de onafhankelijkheid uit. ‘Het territorium van de soevereine Republiek van Georgië is verenigd en onafscheidbaar’, klonk het in de onafhankelijkheidsverklaring. Over Abchazië of Zuid-Ossetië, die andere afvallige regio in Georgië, werd met geen woord gerept. 

Abchazië wilde eindelijk zuivere onafhankelijkheid, het oostelijker gelegen Zuid-Ossetië wenste bij de Russische Federatie te blijven. In 1992 liepen de politieke spanningen tussen Georgië en Abchazië zo hoog op dat een gewapend conflict niet verder uit kon blijven. Georgische troepen marcheerden richting de Abchazische hoofdstad Soechoem, maar gingen hun verlies tegemoet. Na meer dan een jaar burgeroorlog riep Abchazië zich uit tot onafhankelijke republiek.

Rusland erkende als eerste natie de soevereiniteit van Zuid-Ossetië en Abchazië, gevolgd door Nicaragua, Venezuela en Nauru.

Op één van de vele terrasjes aan het strand van Soechoem ontmoeten we Nadir Bitiev, directeur van de pers- en informatiedienst van Abchazië en een van de dichtste adviseurs van huidig president Raul Chadzjimba. Bitiev herinnert zich nog levendig hoe hij als prille twintiger de donkerste jaren van de jonge republiek meemaakte: ‘Na onze onafhankelijkheid in 1993 volgde tien jaar volledige isolatie door internationale sancties.’ Voormalig Russisch president Boris Jeltsin legde samen met Georgië een embargo op, waardoor Abchazische mannen tussen de 16 en 60 jaar de grens niet over mochten. Handelsverkeer van en naar Abchazië werd verboden, de economie en industrie stortte volledig in.

Vanaf het moment dat Vladimir Poetin in 2000 zijn intrede deed in het Kremlin, veranderde er veel voor Abchazië. ‘Aan het handelsembargo kwam een eind, langzaamaan konden we rekenen op steun vanuit Rusland’, beschrijft Bitiev. 

Een scharniermoment in de relatie met het Kremlin kwam er nadat Georgië en Rusland een vijfdaagse oorlog met elkaar uitvochten in de zomer van 2008. De aanzet hiervan was een Georgische aanval op de hoofdstad van Zuid-Ossetië. Na het conflict, dat de geschiedenisboeken ingaat als de eerste Europese oorlog van de 21ste eeuw, erkende Rusland als eerste natie ter wereld de soevereiniteit van Zuid-Ossetië en Abchazië. Niet veel later volgden Nicaragua, Venezuela en het eilandje Nauru –maar daar bleef het wel bij.
De Russische erkenning betekende een garantie op bescherming, groei en stabiliteit in Abchazië. Nieuwe bilaterale relaties kwamen tot stand, inclusief Russische ontwikkelingshulp. Eindelijk scheen er licht over de Abchazische bergen.

Sterke troeven in handen

‘Het conflict met Georgië is voorbij, wij hebben de oorlog tenslotte gewonnen.’

Google Maps geeft misschien nog alle plaatsnamen aan in het typerende Georgische Mchedroeli-schrift, in Abchazië kan zo goed als niemand de sierlijke letters lezen, laat staan Georgisch begrijpen.

Leyla Taniya, directeur van het Abchazisch Agentschap voor Zwarte Zee en Kaukasus Ontwikkeling (AABCD), vindt het dan ook hoog tijd om de Georgische bladzijde om te slaan. ‘Het conflict met Georgië is voorbij, wij hebben de oorlog tenslotte gewonnen.’ De flamboyante sociologe ontvangt ons in haar kantoor in het zonnige Soechoem, sinds jaar en dag een populaire badplaats, vroeger bij Georgiërs, vandaag bij de Russen.

‘Abchazië kent een lange geschiedenis van culturele, sociale en politieke onderdrukking. In de Sovjetperiode mochten wij onze eigen taal niet spreken en bestond er een onderwijsverbod op Abchazisch. Tijdens de burgeroorlog met Georgië werd het nationaal Abchazisch archief in brand gestoken, waardoor 95 procent van ons cultureel erfgoed verloren ging.’ De angst voor het verdwijnen van de Abchazische etniciteit versterkte in de eerste plaats het nationalisme, dat niet alleen zichtbaar is in het straatbeeld met ontelbare Abchazische vlaggen, maar ook in het hart van de trotse inwoners.

Taniya hecht geen al te groot belang aan verzoening met Georgië. ‘Hoeveel conflicten in de wereld zijn afgelopen zonder dat er ooit sprake was van verzoening?’, stelt ze. ‘Voor onze toekomst is het belangrijker een sterke positie uit te bouwen in de regio en te integreren in de internationale gemeenschap.’ Aangezien die tweede doelstelling voorlopig utopie blijft, moet Abchazië zich volgens Taniya focussen op een actievere rol in het Zwarte Zeegebied. ‘Met een strategische ligging tussen Europa en Azië, onze lange kustlijn, ons uitstekend klimaat en de vruchtbare landbouwgrond hebben we genoeg troeven in huis om naast Rusland ook sterke relaties op te bouwen met Turkije en Oost-Europa.’

Goede buren

Taniya uit zich onomwonden over het gebrek aan aandacht voor wat zich in Abchazië afspeelt. ‘Het internationale discours, altijd geslepen gestuurd door Georgië, scheert nogal makkelijk Zuid-Ossetië en Abchazië over dezelfde kam, namelijk als schoothondjes van Rusland. Er bestaat een enorm gebrek aan kennis over het verhaal van Abchazië. Daardoor ligt de focus onbegrijpelijk op verzoening met Georgië, en niet op erkenning van ons bestaan.’ 

Liana Kvarchelia van het Centrum voor Humanitaire Programma’s (CHP) in Abchazië gelooft, in tegenstelling tot Taniya, dat internationale erkenning enkel mogelijk is via verzoening met Georgië. ‘Aangezien het Westen zijn relaties met Georgië niet op het spel wil zetten, is het belangrijk om gesprekken met ons buurland aan te moedigen. Bovendien hebben we heel wat gemeenschappelijke problemen, zoals bijvoorbeeld 250.000 vluchtelingen in Georgië die nog steeds niet naar hun thuis in Abchazië terug kunnen en 25.000 etnische Georgiërs die in Abchazië wonen, maar zonder dubbele nationaliteit geen toegang krijgen tot volwaardig burgerschap.’

Zowel Taniya als Kvarchelia zijn het er over eens dat het uitblijven van erkenning de voornaamste oorzaak is voor de wankele stabiliteit in de Kaukasus. Kvarchelia: ‘Abchazië wil heel graag als goede buren samenleven met Georgië, maar enkel als onafhankelijke entiteit reiken we onze hand uit.’ De bevroren conflicten belemmeren de gewenste integratie van Abchazië in de internationale gemeenschap, maar ook voor Georgië betekent het een hinderpaal. ‘Verzoening zou ons beide enorm versterken.’

Strategisch partnerschap met Rusland

Poetin: ‘Waarom zouden we Abchazië en Zuid-Ossetië niet erkennen, als we dat wel doen voor Kosovo?’

In Abchazië heerst verontwaardiging waarom bepaalde andere staatjes wel erkenning genieten en zij niet. De voornaamste kritiek van Rusland is eveneens dat het Westen dubbele standaarden gebruikt. ‘Waarom zouden we Abchazië en Zuid-Ossetië niet erkennen, als we dat wel doen voor Kosovo?’, vroeg Russisch president Vladimir Poetin zich in 2007 al af.

De toenemende Russische inmenging in de bevroren conflicten maakt het verzoeningsproces echter alleen maar ingewikkelder. 

In de Sovjetperiode vormde de gehele zuidelijke Kaukasus een belangrijke bron voor grondstoffen – met name Kaspische olie, exotische producten als tabak, thee, citrusvruchten of wijn. Rusland heeft daarbij traditioneel een sterke culturele band met zowel Abchazië als Zuid-Ossetië. Het Russisch blijft er de lingua franca en in Abchazië krioelt het van Russische vakantiegangers. Los daarvan is vooral de strategische ligging van beide regio’s van geopolitiek belang voor Rusland.

Taniya beseft maar al te goed dat Abchazië een belangrijk kaart is voor Rusland om uit te spelen tegen Georgië en tegen westerse invloeden. ‘Je zou ons kunnen beschouwen als een bufferzone.’ Een troef voor Moskou om niet alleen meer invloed uit te oefenen in de Kaukasus, maar ook om aangrenzende beschermingszones te ontwikkelen. ‘Stel je maar eens voor dat NAVO-troepen aan de andere kant van Russische grensposten komen te staan?’

Volgens Bitiev, die jaren in Nieuw-Zeeland woonde, is de Russische inmenging in Abchazië zowel een vloek als een zege: ‘Het betekent onze enige uitweg uit isolement en garantie op veiligheid en sociaal-economische ontwikkeling. Alleen door deze bescherming is er stabiliteit en vrede in de regio.’ 

De staatssoevereiniteit behouden blijft echter een delicate evenwichtsoefening, aangezien het Kremlin zijn grip voortdurend wil versterken. Eerder dit jaar ondertekenden Rusland en Zuid-Ossetië een integratie- en alliantieverdrag, waarmee Zuid-Ossetië zijn defensiebeleid, grensbewaking en Buitenlandse Zaken overhevelde aan Moskou.

‘Dit verdrag is ons ook voorgelegd, maar betekent een de facto annexatie’, legt Bitiev uit. ‘Abchazië als Russische satellietstaat is uiteraard onaanvaardbaar. We herschreven het voorstel en bereikten uiteindelijk consensus, niet voor “integratie”, wel voor “strategisch partnerschap”.’

De genade van de roebel

‘Abchazië koos met Rusland niet de verkeerde bondgenoot, wel de enige beschikbare’, gaat Bitiev verder. ‘Om te overleven kies je eender wie.’ Het huidige slechte imago van Rusland bij het Westen speelt bovendien niet in het voordeel van de Abchazische ambities, en dat beseft Bitiev maar al te goed. ‘Maar wat doe je als hetgene dat je in leven houdt ook een belemmering vormt voor hetgeen je wil bereiken? Alleen met meer internationale erkenning kunnen wij onze eigen weg uitstippelen.’

Bitiev drinkt gepikeerd zijn Griekse koffie leeg en staart voor zich uit. Onder het paviljoen en spandoek met portret van Vladislav Ardzinba, nationale volksheld en de eerste president van Abchazië, spelen gepensioneerde mannen hun dagelijks spelletje schaak. Bitiev draagt een T-shirt met het opschrift “Paradies=?”, niet geheel ontoepasselijk voor het leven in Abchazië, waar de economie volledig overgeleverd is aan de genade van de roebel.

Voor jongeren of start-ups biedt het land bitter weinig kansen. Banken schrijven geen leningen uit, investeringsmogelijkheden zijn er amper en alle grond in Abchazië is nog altijd in het bezit van de staat. Bitiev: ‘Via nieuwe wetten nemen we stilaan de eerste stappen richting liberalisering en privatisering. Als jonge democratie heeft Abchazië een geweldige drive om verandering te brengen.’

Lobbyclub voor staten in spe

Waar houdt een ministerie van Buitenlandse Zaken zich in een niet-erkend land precies mee bezig?

In het hart van Soechoem, niet ver van het vroegere overheidsgebouw dat de Georgiërs platbrandden tijdens de oorlog in 1992, zetelen de nieuwe Abchazische ministeries. Kan Taniya, afgevaardigde voor Buitenlandse Zaken, is er een van de vele opvallend jonge gezichten. Waar houdt een ministerie van Buitenlandse Zaken zich in een niet-erkend land precies mee bezig?

Taniya staat te popelen om de laatste verwezenlijking mee te delen. Hij is net terug van een reis naar Italië, waar de Abchazische delegatie een akkoord bereikte met de Kamer van Koophandel van de provincie Matera. ‘Het is slechts op regionaal niveau maar je zou het gerust historisch kunnen noemen. Nog nooit kon een Abchazisch ministerie een akkoord met Europese instanties in de wacht slepen.’ Zullen binnenkort de eerste Italiaanse investeringen volgen?

Verder onderhoudt Abchazië plichtsgetrouw relaties met de enkele naties die het land wel erkennen en is het lid van de Niet-erkende Naties en Mensen Organisatie (UNPO), een lobbyclub voor staten in spe, zoals Krim-Tataren, Lezgiërs, Taiwanezen of Tibetanen, die niet bij de Verenigde Naties mogen. Daarnaast probeert Abchazië zich zo veel mogelijk in de kijker te zetten op culturele evenementen wereldwijd, maar dit verloopt zelden vlekkeloos. Zodra het land zich ergens vertegenwoordigt, volgen al snel de problemen.

‘Laatst nog waren we aanwezig tijdens het handelsfestival Fiera Del Levante in Italië’, licht Taniya toe. ‘De Abchazische stand was twee dagen erg succesvol, met veel interesse in de onze specialiteiten, maar op de vierde dag diende de Georgische ambassade klacht in en konden we onze winkel sluiten.’

Onderhuidse pesterijen

De Georgische boycot tegen de Abchazische stand in Italië is geen unicum. Hetzelfde gebeurde tijdens danswedstrijden in Turkije en op een voetbaltornooi in Bulgarije. ‘Er is geen contact tussen overheden, enkel onderhuidse pesterijen’, zegt Taniya verontwaardigd. ‘Maar kom, er bestaat niet zoiets als negatieve publiciteit. Op dat vlak was Fiera Del Levante in ieder geval een enorm succes: iedereen wist plots wie we waren.’

Niet alleen het paspoort vormt een probleem voor het buitenland. Certificaten van Abchazische onderwijsinstellingen of overheden worden niet overal erkend en ook taal vormt een enorme barrière.

De Abchazische ministeries zijn bemand met opvallend veel jonge mensen. De drieëntwintigjarige Alisa Akhba volgde universitaire studies in de Verenigde Staten, waarna ze aan de slag kon als vertaalster en communicatiemedewerker bij het kabinet van de president. Hoe geraak je in het buitenland als niemand je land erkent? ‘Met een Abchazisch paspoort ben je inderdaad niets’, beaamt Akhba. Russisch burgerschap aanvragen is wel mogelijk voor Abchaziërs en biedt kansen op beter betaalde jobs, onderwijs of gezondheidszorg in Rusland.

Voor Akhba betekende het haar ticket naar het buitenland, maar toch blijven er heel wat moeilijkheden. Aangezien ook de Russische ambassade in Abchazië niet erkend wordt, is de plaats van afgifte ongeldig en voor veel landen dus ook het paspoort. De paspoortprocedure over de grens in Rusland starten biedt wel zekerheden, maar deze procedure is een stuk duurder en complexer.

Niet alleen het paspoort vormt een probleem voor het buitenland. Certificaten van Abchazische onderwijsinstellingen of overheden worden niet overal erkend en ook taal vormt een enorme barrière. Engels kan je niet leren in Abchazië, waardoor Akhba dure privélessen moest volgen. De ambitieuze twintiger geraakte geïnspireerd door haar ervaring in de VS en droomt ervan om met een eigen organisatie Abchazië op de wereldkaart zetten. ‘Het draait erom ons land te profilen, aantrekkelijk te maken voor de buitenwereld. We hebben alle troeven in huis, het enige wat we missen is een goede marketingmachine.’

Op weg naar buiten geeft Taniya, zelf amper zevenentwintig, nog eens mee waarom iedereen zo jong is bij de overheid. ‘We zouden inderdaad een veel comfortabeler leven kunnen opbouwen in het buitenland. Maar weet je wat er zo speciaal is aan ons, Abchaziërs? Wij zijn de laatste mensen ter wereld die zouden willen sterven voor ons land, en iedereen wil meebouwen aan onze toekomst.’

Het dossier “Woelige Kaukasus” kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere journalistiek.