Amazigh-identiteit en feminisme herleven in Marokkaanse diaspora in België
‘In onze cultuur zijn het de vrouwen die verhalen bewaren’
© Kawtar Ouh
© Kawtar Ouh
Lang bleef de identiteit van de Amazigh, de oorspronkelijke bevolking van Noord-Afrika, onderdrukt in Marokko. Ook binnen de Belgisch-Marokkaanse diaspora raakte ze grotendeels onzichtbaar. Maar vandaag groeit er bij ons een nieuwe generatie op die haar Amazigh-erfgoed met trots en verbeelding opnieuw zichtbaar maakt.
Op de campus Beeldende Kunsten van Sint Lucas Antwerpen werkt de 21-jarige schilderes Ines Jannani aan doeken die haar familiegeschiedenis tot leven wekken. In haar miniatelier ligt haar werktafel vol met foto’s, oude brieven en fragmenten uit het familiearchief. Die herinneringen leiden terug naar de Rif, in het noorden van Marokko, waar de inheemse Amazigh-bevolking eeuwenlang haar taal, kunst en tradities doorgaf.
Op haar vijftiende werd ze door haar moeder aangemoedigd om haar talent en roots te omarmen. Op een school waar ze vaak de enige student met Marokkaanse Amazigh-achtergrond was, voelde haar identiteit in het begin vooral als iets om te verbergen.
‘Pas later besefte ik hoe waardevol mijn Amazigh-erfgoed is’, vertelt ze. ‘De foto’s van mijn grootmoeder, haar tatoeages, de verhalen over het dorp waar ze vandaan kwam: dat werd mijn inspiratiebron. Ik zie mijn werk nu als een manier om onze cultuur te documenteren.’
In haar schilderijen combineert Jannani Amazigh-cultuur met hedendaagse symboliek. Zo duikt er in de traditionele gewaden plots een Gucci-print op. De klassieke Amazigh-kleding, rijk aan geometrische borduursels, zilverkleurige sierelementen en veel lagen stof, keert vaak terug in haar werk.
Een werk van studente-kunstenares Ines Jannani (Taourirt fe europa, 2025). 'Ik zie mijn werk als een manier om onze cultuur te documenteren.'
© Ines Jannani
Het overheersend roze kleurenpalet verwijst naar de veerkracht van Amazigh-vrouwen. ‘In onze cultuur zijn het de vrouwen die verhalen bewaren’, vertelt ze. ‘Ze dragen de taal, de liederen, de symbolen in hun dagelijkse leven. Die kracht wil ik laten zien. Niet als iets nostalgisch, maar als iets dat vandaag nog leeft.’
Voor Jannani is kunst een manier om Amazigh identiteit zichtbaar te maken in België. ‘Ik wil dat mijn werk onze cultuur herneemt en volgende generaties inspireert. Als ik zie hoe mijn jongere nichtjes en neefjes met verwondering naar mijn werk kijken en vragen beginnen te stellen over hun eigen achtergrond, dan lijkt dat alvast te lukken.’
Kunstenares Ines Jannani in haar atelier, waar Amazigh-erfgoed en eigentijdse beeldtaal samenkomen.
© Ines Jannani
Twee tijdlijnen
De Amazigh, letterlijk vertaald ‘vrij volk’, zijn de oorspronkelijke bewoners van Noord-Afrika, verspreid over voornamelijk Marokko en Algerije, maar ook over Libië, Mali, Niger, Mauritanië, Tunesië en Egypte. Hun taal, het Tamazight, en hun rijke symboliek en tradities gaan duizenden jaren terug.
Na de onafhankelijkheid van Marokko in 1956 raakte de Amazigh-cultuur decennialang gemarginaliseerd door een staatsmodel dat vooral draaide om een Arabisch-islamitische identiteit.
Pas aan het begin van de jaren 2000 kwam daar verandering in. In 2001 richtte huidig koning Mohammed VI het Koninklijk Instituut voor de Amazigh-cultuur (IRCAM) op, dat zich inzet voor het behoud en de promotie van het Tamazight. Twee jaar later werd ook het Tifinagh-schrift officieel erkend, het eeuwenoude alfabet waarmee de Amazigh hun taal schrijven. In 2011 kreeg Tamazight bovendien een grondwettelijke status als tweede officiële taal van Marokko, naast het Arabisch.
Ook de erkenning in 2023 van het Amazigh Nieuwjaar, Yennayer, als nationale feestdag wordt gezien als een symbolische mijlpaal.
Ondanks de recente vooruitgang benadrukken veel onderzoekers en activisten dat die grotendeels symbolisch blijft. Na hun aanhoudende kritiek kondigde het ministerie plannen aan om het gebruik van Tamazight in onderwijs de komende jaren verder uit te breiden. Volgens minister van Onderwijs Mohamed Saad Berrada wordt Tamazight momenteel in ongeveer 40% van de Marokkaanse scholen onderwezen.
‘Generaties groeiden op met het idee dat hun taal en cultuur iets waren om binnenshuis te bewaren. Dat is nu aan het veranderen.’
Volgens Bochra Laghssais, doctores in Amazigh-feminisme en experte in vrede, conflict en ontwikkeling, hebben de recente veranderingen gevolgen die reiken tot ver buiten Marokko. En is er ook een duidelijke invloed op de Marokkaanse Amazigh-diaspora in België. ‘Generaties groeiden op met het idee dat hun taal en cultuur iets waren om te bewaren voor binnenshuis. Dat is nu aan het veranderen.’
De geschiedenis van de diaspora in België gaat twee generaties terug. Vanaf de jaren 1960 migreerden duizenden mannen uit de Rif en het Atlasgebergte als gastarbeiders naar ons land. Vrouwen volgden later via gezinshereniging en brachten hun taal, rituelen en cultuur met zich mee. Vaak onzichtbaar, met een terughoudendheid door de lange geschiedenis van marginalisering in Marokko.
In de diaspora kwam daar nog de druk van integratie bij: veel migranten leerden dat zwijgen over hun herkomst de weg naar aanvaarding vergemakkelijkte.
‘Pas bij de jongere generaties zien we dat die stilte plaatsmaakt voor nieuwsgierigheid en trots’, zegt Laghssais. ‘Jongeren die vandaag in België of Nederland opgroeien, erven twee tijdlijnen: die van hun ouders, getekend door de angst om hun Amazigh-identiteit te tonen, en die van henzelf, waarin diezelfde identiteit langzaam uitgroeit tot een bron van trots.’
In Brussel is La Maison du Rif in Sint-Gillis een ontmoetingsplek voor wie de Riffijnse cultuur wil bewaren en delen. De organisatie ontstond uit het verlangen om de Marokkaanse Amazigh-identiteit een zichtbare plaats te geven in België. ‘We willen onze rijkdom delen met andere gemeenschappen en duurzame bruggen bouwen’, vertelt Mohamed Aadel, een van de oprichters.
De vereniging draait op vrijwilligers en biedt met poëzieavonden, theater en gesprekken tussen generaties een plek waar de Riffijnse cultuur nieuw leven krijgt.
Vooral jongeren vinden er opnieuw aansluiting bij hun roots. Steeds meer van hen willen Tarifit, de Riffijnse variant van het Amazigh, leren of beter begrijpen waar ze vandaan komen. ‘Die zoektocht is geen breuk met hun Belgische identiteit, maar een manier om zichzelf volledig te begrijpen’, aldus Aadel. ‘Ze zijn Belg én Amazigh en die meervoudigheid is geen last, maar een kracht.’
‘Geen circus’
De hernieuwde trots binnen de Amazigh-diaspora krijgt ook vorm achter de camera. De Brusselse fotografe met Riffijnse roots Kawtar Ouh (26) behoort tot een nieuwe generatie van makers die via beeld hun erfgoed zichtbaar maken, op eigen voorwaarden. In haar foto’s staat de Amazigh-vrouw vaak centraal.
‘Traditie is als geloof: je krijgt het door, maar je moet haar jezelf ook eigen maken.’
‘De kracht van Amazigh-vrouwen zit in hun doorzettingsvermogen', zegt Ouh. ‘Ze dragen taal en traditie, maar ook families, dorpen, generaties. Vaak vergeten ze zichzelf daarbij. Die realiteit probeer ik te vangen in mijn beelden. In 99 procent van mijn werk zit een achterliggende boodschap, maar ik dring die niet op. De vrouw in beeld is het verhaal.’
Haar band met de cultuur loopt via haar moeder en grootmoeder. ‘Traditie is als geloof: je krijgt het door, maar je moet haar jezelf ook eigen maken’, vertelt ze. ‘We spreken een taal, dragen bepaalde kleding, maar vanwaar komt dat? Wie maakte het? Welke technieken horen bij welke regio? Dat zijn vragen die ik onderzoek en in beeld breng.'
Een van haar recente fotoreportages, Our Amazigh, zette ze samen op met styliste Farah El Bastani. ‘Met Our Amazigh vieren we de wortels die ons vandaag vormen’, zegt Ouh. ‘Our betekent ‘‘hart‘’ in het Tamazight. We dragen onze cultuur niet alleen in onze kleren, vlechten of sieraden, maar diep in ons hart.’
De reeks, deels gefotografeerd aan het Atomium in Brussel, ontstond met een volledig Amazigh-team. De beelden tonen Imazighen (het meervoud van Amazigh) midden in het hart van Europa: zichtbaar, fier en levend.
Hoewel ze zichzelf geen activiste noemt, draagt Ouhs werk een duidelijke boodschap. ‘Ik vertel verhalen van mijn oma, mijn ouders, de objecten uit hun kasten: ringen, stoffen, patronen. Mijn beelden zijn gespreksstarters én een archief. Als we dat niet documenteren, verdwijnt het met onze grootouders. Mijn fotografie wil dat geheugen vasthouden en digitaal bewaren.’
Die archiverende blik is ook een vorm van verzet. Ouh hekelt hoe mode en media ‘traditie’ gebruiken zonder context. ‘Dan blijft alleen een oriëntalistisch plaatje over: Noord-Afrika als decor, niet als geschiedenis. Daar weiger ik aan mee te doen. We zijn geen circus. Achter elk sieraad zit een hand, achter elk motief een stad, achter elke vrouw een lijn van vrouwen die droegen, zwegen en zongen. Die verhalen wil ik terugbrengen.’
Een zelfportret van fotografe Kawtar Ouh. ‘Na tentoonstellingen komen moeders me soms huilend omhelzen. Ze zien iets terug wat ze ooit moesten verbergen. Hun schaamte wordt onze trots.
© Kawtar Ouh
Voor Ouh is fotografie ook heling, vooral voor vrouwen uit de diaspora. ‘Na tentoonstellingen komen moeders me soms huilend omhelzen. Ze zien iets terug wat ze ooit moesten verbergen. Hun schaamte wordt onze trots. Het is troostend en pijnlijk tegelijk.’
Naast haar fotografie droomt ze van een plek waar verschillende generaties Amazigh-vrouwen kunnen samenkomen om te praten, te leren en te helen. ‘Met tapijten, thee, kunst en gesprekken. Een ruimte waarin we elkaar kunnen terugvinden, zodat onze verhalen blijven voortbestaan.’
Tiwiza
Dat vrouwen zo nadrukkelijk terugkomen in het werk van zowel Ines Jannani als Kawtar Ouh is geen toeval. In de Amazigh-cultuur zijn het vaak vrouwen die de dragers van taal, herinnering en gemeenschap vormen.
Volgens doctores Laghssais heeft dat een dieperliggend patroon. ‘Amazigh-vrouwen hebben altijd het gewicht van continuïteit gedragen’, zegt ze. ‘Ze hielden families en gemeenschappen samen, maar moesten hun eigen stem vaak onderdrukken. Vandaag zien we dat ze dat verhaal herschrijven in hun werk en aanwezigheid.’
Amazigh-feminisme is niet enkel een strijd voor vrouwenrechten, maar ook een vorm van dekolonisatie. ‘Het is een feminisme dat niet probeert op te gaan in dominante verhalen. Niet het westerse, en ook niet het Arabisch-islamitische model. Het vertrekt vanuit eigen symbolen, eigen geschiedenis, eigen taal.’
Waar het westerse feminisme de nadruk legt op individuele emancipatie, vertrekt Amazigh-feminisme vanuit collectieve kracht. Die collectieve dimensie is diep verankerd in een fundamenteel Amazigh-concept: Tiwiza, het principe van onderlinge solidariteit, vrijgevigheid, zorg en empathie.
‘Tiwiza zit in de manier waarop vrouwen verhalen weven in tapijten, liederen zingen bij het werk op het land of symbolen borduren in kleding. Dat zijn niet alleen decoratieve tradities maar ook vormen van kennisoverdracht en verzet.’
Laghssais ziet die herwaardering van vrouwelijkheid vandaag tot uiting komen in de kunstpraktijk van Amazigh-vrouwen in de diaspora. ‘Hun werk maakt zichtbaar wat de geschiedenis probeerde uit te wissen.’ Volgens haar ligt dáár de kern van het hedendaagse Amazigh-feminisme: in de vrijheid om de eigen identiteit en verscheidenheid te omarmen.
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in