Boerka’s verdwijnen pas als de oorlog stopt

Analyse

Boerka’s verdwijnen pas als de oorlog stopt

Boerka’s verdwijnen pas als de oorlog stopt
Boerka’s verdwijnen pas als de oorlog stopt

Jenny Nordberg

26 februari 2015

Jenny Nordberg schreef een opvallend boek over meisjes en vrouwen in Afghanistan. De hoofdpersonages in De verborgen meisjes van Kaboel zijn namelijk jongens. Of meisjes die als jongens leven en gekleed gaan: de bacha posj. In het Nawoord van het boek probeert Nordberg  te begrijpen wat die traditie zegt over vrouw-zijn, in Kaboel en ver daarbuiten. MO.be kreeg toestemming die beschouwing te publiceren.

© Adam Ferguson

Mehran Rafaat met haar tweelingzussen voor hun huis in Afghanistan.

© Adam Ferguson

‘Ik kom erachter dat er een naam is voor die kinderen die er niet echt zijn. De informele uitdrukking voor een kind dat noch een zoon, noch een dochter is, is bacha posj’, schrijft Jenny Nordberg op blz. 87 van De verborgen meisjes van Kaboel.

‘Samen met een vertaler kom ik uit op die spelling in het Romeinse alfabet, aangezien er geen geschreven verwijzingen bestaan. Letterlijk vertaald betekent het ‘verkleed als jongen’ in het Dari. In het Pasjtoe kun je naar dit derde soort kind verwijzen met het woord alakaana. Het feit dat die term bestaat en bekend is, wijst er al op dat deze kinderen geen ongebruikelijk verschijnsel zijn. En al evenmin is het iets nieuws.’

Hoeveel bacha posj-kinderen zijn er eigenlijk in Afghanistan?, vraagt Nordberg zich op blz. 91 af.

‘Dat weet niemand. Ze zijn een minderheid, maar het is “niet ongebruikelijk” om ze in dorpen door het hele land tegen te komen. Op elke school zijn er wel een of twee. Vaak eentje die in een winkeltje helpt.’

‘En alle gezondheidswerkers hebben weleens meegemaakt dat zo’n kind in een kliniek verscheen, als begeleider van een moeder of zus of als patiënt, en het geslacht in tweede instantie anders bleek te zijn dan verondersteld. De gezondheidswerkers hebben het allemaal gezien en zijn het erover eens dat ieder ouderpaar met alleen dochters zal  overwegen om van een van hen een zoon te maken. In hun ogen is het vooral een voordeel voor het meisje om een paar jaar als jongen te leven voordat dat andere, zware leven begint van kinderen krijgen en opvoeden.’

Een bijzondere vorm van verzet

© Brecht Goris

© Brecht Goris

Zoals ik er nu tegenaan kijk, zijn de bacha posj een ontbrekend deel van de geschiedenis van de vrouw. We hebben een beeld van de manier waarop het patriarchaat is ontstaan. Maar tegelijkertijd ontstond er verzet.

Bacha posj zijn zowel een historische als een hedendaagse afwijzing van het patriarchaat door diegenen die de heersende voorschriften voor henzelf en hun dochters verwerpen. De meeste bacha posj, onder wie ook Zahra, Shukria, Shahed, Nader en Mehran, hebben een zware prijs betaald voor het feit dat ze als jongen hebben geleefd, en ze hadden vrijwel nooit zelf voor die situatie gekozen.

Dit verhaal kan zowel over concessies doen en verzet plegen gaan, als over tragedie en hoop. Voor vrouwen is dat altijd zo geweest.

Maar toen ze zich eenmaal aan de overkant bevonden, vochten ze terug. En dat is niet onopgemerkt gebleven. Dus kan dit verhaal zowel over concessies doen en verzet plegen gaan, als over tragedie en hoop?

Voor vrouwen is dat altijd zo geweest.

Afghanen mogen dan op de hoogte zijn van dit gebruik, individuele bacha posj zijn vaak geïsoleerd en moeten in eenzaamheid hun opvattingen over gender vormen. Maar iedere oudere bacha posj die ik heb ontmoet, heeft me op een gegeven moment gevraagd of er anderen waren net als zij.

En sommigen van hen waren verbijsterd toen ze te horen kregen dat die er inderdaad waren, en niet alleen in Afghanistan, maar ook in andere landen. Hoe kunnen we hen te spreken krijgen? vroegen ze vaak. Hoe kunnen we elkaar ontmoeten? Of, zoals Shahed me eens heeft gevraagd: zouden ze een dorp kunnen bouwen waar zij samen kunnen wonen?

Dat is precies wat Nader op haar eigen bescheiden manier probeert te doen, door verzet te stimuleren bij haar groep taekwondopupillen.

Maakt de rok de vrouw?

Het is een begin, en we zouden een hoop meer moeten doen om haar te helpen die groep uit te breiden. Door de hele geschiedenis heen is het immers altijd zo geweest dat als Europese en Amerikaanse vrouwen zich vermomden als man om in de oorlog te vechten, of een hogere opleiding te volgen om bijvoorbeeld arts te worden – stuk voor stuk in eerste instantie voor vrouwen onbereikbare zaken –, dat uiteindelijk gevolgd werd door een grotere omslag, waarbij meer gebieden pijnlijk langzaam toegankelijk werden voor vrouwen.

Is het tragisch dat vrouwen geen wapperende rokken en bloemen in hun haar kunnen dragen, maar in plaats daarvan het uiterlijk en de houding van mannen moeten aannemen?

Die omslag werd niet bereikt door een enkeling die zich als man verkleedde, maar al die enkelingen waren wel deel van een groter geheel – een ondergrondse beweging van vrouwen die langzaamaan verwierpen wat hun was wijsgemaakt over hun zwakkere sekse, door te leren de andere sekse na te doen en zich als die sekse te vermommen.

Sommigen noemen dat wellicht tragisch – dat vrouwen ‘geen vrouwen mogen zijn’, en geen wapperende rokken en bloemen in hun haar kunnen dragen, maar in plaats daarvan het uiterlijk en de houding van mannen aannemen.

Maar dat is wat de meeste vrouwen in de meeste landen hebben moeten opgeven om te kunnen doordringen tot mannelijk territorium. Vraag vrouwelijke managers, advocaten en vrouwen die op Wall Street werken, hoeveel vrouwelijkheid zij zichzelf dagelijks kunnen toestaan. En wie heeft trouwens verzonnen dat die versierselen een vrouw tot vrouw maken?

De eerste stap naar vrouwenrechten is vrede

Afghanistan is het patriarchaat in zijn ruwe vorm. En daarmee is het ook het verhaal van de westerse geschiedenis, met de elementen van het leven dat onze voormoeders en voorvaders hebben geleid. Door ons op de hoogte te stellen van het slecht functionerende systeem in Afghanistan gaan wij inzien hoe ook de meesten van ons – man of vrouw, ongeacht nationaliteit en etnische afkomst – soms een problematische cultuur van eer in stand houden, op die plekken waar zowel mannen als vrouwen in de val van de traditionele genderrollen zitten. Omdat we allemaal de voorkeur geven aan die rollen, of misschien omdat we nu eenmaal zo zijn opgevoed en niet beter weten.

De bacha posj kunnen ook aanwijzingen opleveren voor de belangrijkere vraag wanneer en hoe het strenge patriarchale en patrilineaire systeem in Afghanistan uiteen zal vallen. Westerlingen hebben weleens geprobeerd Afghaanse vrouwen te onderrichten over gender, vrijheid, mensenrechten en hoe ze het zelfvertrouwen kunnen kweken om voor zichzelf op te komen.

Als je volledig zonder macht ter wereld komt, dwingt dat je innovatief te zijn, omdat je bijna vanaf het moment van je geboorte moet leren overleven.

Maar je dochter verkleden als zoon, of zelf als man de deur uit gaan, zijn maar twee van de creatieve manieren waarmee Afghaanse vrouwen zich tegen een onmogelijk systeem verzetten. We kunnen er dit uit leren: als je met macht wordt geboren, als jongen zijnde, werkt dat niet per se vernieuwing in de hand.

Maar als je volledig zonder macht ter wereld komt, dwingt dat je innovatief te zijn, omdat je bijna vanaf het moment van je geboorte moet leren overleven. In dat opzicht hebben Afghaanse vrouwen niet veel goedbedoelde oefening nodig.

Maar zoals Azita zegt, zullen de boerka’s en alle andere manieren om zich te verbergen pas verdwijnen als er veiligheid en gerechtigheid heersen in Afghanistan. Tot het zover is, zal er niet veel gebeuren op het gebied van verruimde sociale codes en meer kansen voor vrouwen. Want bovenal en in de eerste plaats moet er vrede zijn.

De angst die voortvloeit uit de extreme onzekerheid tijdens een oorlog, wakkert behoudzucht en kortzichtigheid aan.

In tijden van oorlog is het doodeenvoudig om argumenten te bedenken op basis waarvan je een tienerdochter van school haalt – zoals het ook makkelijk is om redenen te bedenken waarom je haar jong uithuwelijkt of haar gebruikt om een schuld af te betalen. In tijden van oorlog zijn er weinig dromen; er is misschien geen toekomst en het vooruitzicht dat je oud zult worden is volslagen abstract.

De oorlog maakt een einde aan de behoefte om te veranderen, en zelfs aan vertrouwen. De angst die voortvloeit uit de extreme onzekerheid tijdens een oorlog, wakkert behoudzucht en kortzichtigheid aan, families richten zich naar binnen en niemand vertrouwt elkaar. Verbintenissen via huwelijken, waarin vrouwen worden gebruikt als speelfiches, worden nog belangrijker dan ze al zijn. En dan is het voor de meesten te veel gevraagd om veranderingen op grotere, politieke schaal te bereiken – om de maatschappij of je eigen familie te trotseren in tijden van oorlog.

En verder is het een kwestie van geld.

Een eigen inkomen betekent macht

(c) Brecht Goris

© Brecht Goris

De betekenis van vrouwen in de maatschappij kan alleen op waarde worden geschat en geaccepteerd – door mannen, vrouwen en regeringen – als zij enige economische gelijkheid verwerven. Toenemende financiële macht maakt politieke macht mogelijk, en politieke macht is nodig om te kunnen opkomen voor echte veranderingen in het familierecht, zoals het afschaffen van polygynie, zoals vrouwen toestaan om te scheiden, zoals gezamenlijk ouderlijk gezag en het strafbaar stellen van huiselijk en seksueel geweld.

En alleen ontwikkelde vrouwen met economische macht zullen in staat zijn verkeerde interpretaties in religie of cultuur aan de kaak te stellen, die een gender segregatie en bepaalde vormen van gedrag opleggen.

Het is niet alleen een argument dat betrekking heeft op mensenrechten, Warren Buffett en Christine Lagarde voeren aan dat landen die hun economie en levensstandaard willen verbeteren, zich niet kunnen veroorloven de helft van hun bevolking buiten te sluiten. En Virginia Woolf stelde: om te kunnen scheppen, heeft een vrouw geld nodig, en een kamer voor zichzelf.

Vrouwen die binnenshuis worden gehouden, of dat nu gebeurt met een beroep op religie, cultuur of eer, kunnen geen geld verdienen en zullen dus geen macht hebben.

Conservatieven en extremisten in elke samenleving zijn zich daar maar al te zeer van bewust. Wie leven en lichaam van vrouwen beheerst, beschikt over het geld en heeft de macht. Vrouwen die binnenshuis worden gehouden, of dat nu gebeurt met een beroep op religie, cultuur of eer, kunnen geen geld verdienen en zullen dus geen macht hebben.

Vrouwen die zijn uitgehuwelijkt en worden opgesloten, en door oudere echtgenoten worden verkracht om erfgenamen voort te brengen, zullen nooit een land leiden of de natuurlijke hulpbronnen ervan onderzoeken. Of ten strijde trekken. Vrouwen die geen opleiding krijgen, zullen waarschijnlijk ook nooit hun rechtmatige erfdeel opeisen.

Vrouwen die geen zeggenschap hebben over hun eigen baarmoeder, zullen nooit in staat zijn mannen uit te dagen op het gebied van economische macht. Wie de touwtjes in handen heeft bij de voortplanting, heeft het hele universum in handen.

Mannen maken het verschil

Mannen zijn van doorslaggevende betekenis bij het binnendringen en onderuithalen van het patriarchaat. Nu de door de VS geleide oorlog ten einde komt, zal menigeen nog steeds zeggen dat de manier waarop vrouwen in Afghanistan worden behandeld, te wijten is aan cultuur en religie. Dat de vrouwenrechten in Afghanistan een hopeloze zaak zijn. Dat Afghanen eenvoudigweg te behoudend zijn en te veel hangen aan hun duizend jaar oude gewoonten.

Maar dat is niet waar.

Volgens mij zijn de meeste Afghaanse mannen op individueel niveau verre van extremistisch of fundamentalistisch.

Volgens mij zijn de meeste Afghaanse mannen op individueel niveau verre van extremistisch of fundamentalistisch. Onze hoop is gevestigd op die mannen die bepalen wat er met hun dochters gebeurt. Achter iedere discreet-ambitieuze jonge Afghaanse met plannen om de wereld te veroveren, staat een interessante vader. En achter iedere succesvolle volwassen vrouw die erin geslaagd is om nieuwe gebieden te betreden en iets te doen wat vrouwen meestal niet doen, staat een vastbesloten vader die nieuwe inhoud gaf aan eer en samenleving door zijn dochter te steunen.

Natuurlijk zal er altijd een select groepje vrouwen zijn met rijke ouders, die ervoor kunnen kiezen om naar het buitenland te gaan of een hoge positie in de politiek te bekleden. Zij zullen zeker anderen inspireren, maar ervoor zorgen dat aanzienlijke aantallen vrouwen hun voordeel doen met een voortgezette opleiding en op grote schaal deelnemen aan de economie, vereist machtige mannen die heel veel andere mannen opvoeden.

Al die honderden ‘genderprojecten’ die met ontwikkelingsgeld zijn bekostigd, zouden wellicht meer effct hebben gehad als ze ook mannen hadden omvat. Dat westerlingen vaak kwamen aanzetten met een plan dat alleen vrouwen verder hielp in een land waar de meerderheid van de bevolking geen baan heeft, versterkte het beeld dat het hele idee van mensenrechten en gendergelijkheid iets was wat tegen mannen was gericht.

Al die honderden ‘genderprojecten’ die met ontwikkelingsgeld zijn bekostigd, zouden wellicht meer effct hebben gehad als ze ook mannen hadden omvat.

Daarom moeten jonge meisjes en vrouwen die opvallen en die gesteund worden door hun vader, worden gecultiveerd en ingezet als inheemse voorbeelden van de manier waarop het steunen van dochters kan leiden tot welvaart. Voor iedereen.

Want zo’n meisje brengt veel meer in als goed opgeleide jonge vrouw dan als bruid, terwijl ze tegelijkertijd haar vader geen mindere man maakt, maar een man met een groter huis. Op die manier kan het idee van eer een andere invulling krijgen, door mannen voor mannen.

Eerbaar is niet een vrouw slaan, een vrouw verkopen of een vrouw erbij nemen; het is eerbaar om een ontwikkelde dochter te hebben. Ook mannen gaan gebukt onder het huidige systeem rond eer, aangezien de last om hun familie te onderhouden en te beschermen nu alleen op hun schouders rust.

Meer gelijkheid zorgt voor minder geweld

Zoals dat ook gold toen de burgerrechtenbeweging zich uitbreidde om mensen van elke kleur te omvatten, en toen hetero’s opkwamen voor het recht van homo’s om te trouwen, zo wordt het nu voor conservatieven steeds moeilijker om weerstand te bieden als een nieuwe economie voet aan de grond krijgt en sociale normen rond gender zowel door vrouwen als mannen worden verschoven.

Zo’n ontwikkeling is in Afghanistan ten zeerste gewenst, niet alleen uit goedheid of idealisme, maar ook omdat uit onderzoek overduidelijk blijkt dat landen met meer gelijkheid veel minder gewelddadig en economisch veel stabieler zijn.

Landen waar vrouwen worden onderdrukt, bedreigen vaker zowel hun buurlanden als landen verder weg.

Als het gaat om ‘nationale veiligheid’ en buitenlandse aangelegenheden zou iedereen, tot en met het leger, zich bezig moeten houden met Afghaanse vrouwen, en vrouwen in het algemeen.

In Sex and World Peace, een onderzoek naar de relatie tussen gender en geweld, komen politieke wetenschappers tot de conclusie dat geweld op microniveau – zoals tussen man en vrouw – rechtstreeks wordt weerspiegeld in de mate waarin een samenleving gewelddadig is. Zowel binnen haar grenzen als tegen buitenstaanders.

Landen waar vrouwen worden onderdrukt, bedreigen vaker zowel hun buurlanden als landen verder weg. Dus hoe meer vooruitgang er in Afghanistan voor vrouwen wordt geboekt, hoe minder het land een bedreiging zal zijn voor de rest van de wereld.

Vrouwen in het oog van de storm

Waarom worden vrouwen dan toch zo vaak weggezet als een ‘kwestie’, en staan ze niet boven aan elke agenda voor buitenlands beleid? Vrouwen zijn nooit zomaar een kwestie geweest. De geschiedenis van Afghanistan van de afgelopen decennia toont aan dat vrouwen – en de controle over vrouwen – altijd de kern van conflcten waren.

De schrijvers van deze studie, die naast het werk van Gerda Lerner verplichte stof zou moeten zijn voor studenten van over de hele wereld, suggereren zelfs dat de botsing der beschavingen in de toekomst waarschijnlijk niet zal voortvloeien uit etnopolitieke geschillen, maar eerder uit overtuigingen op het gebied van gender. Vanuit dat standpunt bezien gaan ‘vrouwenrechten’, zoals ze ten onrechte worden genoemd, zelfs niet alleen maar over mensenrechten. Het gaat over evolutie en het opbouwen van vreedzame beschavingen.

Nadat Gerda Lerner de oorsprong van het patriarchaat had onderzocht, voorspelde ze dat het systeem ooit ten einde zou komen, omdat het een door mensen bedacht idee is.

Misschien zal er altijd wel seksisme blijven, zoals er tot op de dag van vandaag nog steeds racisme is. Maar op de meeste plekken ter aarde is in elk geval de slavernij afgeschaft. De weg naar vrijheid voor Afghaanse vrouwen zal lang zijn, maar hoeft zeker niet eindeloos te worden.

I have a dream

(c) Brecht Goris

© Brecht Goris

Ooit komt er een dag dat het voor vrouwen overal mogelijk zal zijn om niet meer beperkt te zijn tot die rollen die door de maatschappij als natuurlijk, van God gegeven of gepast vrouwelijk worden beschouwd. Dan hoeft een vrouw zich niet meer als man te verkleden om zich op straat te wagen, in een boom te klimmen of geld te verdienen.

Dan hoeft ze niet meer haar best te doen om op een man te lijken of als een man te denken. In plaats daarvan zal ze een taal spreken die mannen willen begrijpen.

Ooit zal een vrouw gelden als meer dan slechts driekwart van een man en haar getuigenis zal niet de helft minder waard zijn dan die van een man.

Ze zal vrij zijn om een mantelpak of een rok te dragen, of iets heel anders. Ze zal gelden als meer dan slechts driekwart van een man en haar getuigenis zal niet de helft minder waard zijn dan die van een man.

Ze zal erkend worden als iemands zus, moeder en dochter. En misschien dat ooit haar identiteit niet meer wordt bepaald door hoe ze zich verhoudt tot een broer, een zoon of een vader. Ze zal erkend worden als een individu met een leven dat zelf waarde heeft.

Het zal niet het einde betekenen van de wereld, de natiestaat of seksualiteit. Het zal niet alle problemen op de wereld oplossen. Maar het is een opwindend vooruitzicht dat we ons op zo’n manier zouden kunnen ontwikkelen, met kleine uitbarstingen van individuele grootsheid naast een langzame wijziging van onze beschaving.

Deze mogelijke toekomst kan de menselijke ervaring alleen maar rijker maken en zowel voor mannen als vrouwen bevrijdend zijn. En ze zal voor iedereen even boeiend zijn. Want misschien zit er wel iets waars in wat Azita zei over de reden dat ze blij was als meisje te zijn geboren:

‘Wij weten wat het is om een man te zijn. Maar zij weten niets van ons.’

De verborgen meisjes van Kaboel. Verhuld protest in Afghanistan door Jenny Nordberg is uitgegeven door Atlas Contact. 399 blzn. ISBN 978 90 450 2803 3