‘Wat kan mijn dochter doen als ze afstudeert? Voor een goede job heb je connecties nodig’

Minstens 20.000 jongeren migreren jaarlijks uit Bosnië en Herzegovina naar West-Europa. Ze hebben genoeg van de politieke corruptie en economische onzekerheid. Maar niet elke Bosniër heeft dezelfde kansen. Wie migreert is vooral hoogopgeleid en heeft de “juiste” etnische achtergrond. ‘Een Kroatisch paspoort opent zoveel meer mogelijkheden.’

‘Vijf van mijn goede vrienden werken nu als koerier of zorgverlener in Duitsland.’ De jonge dertiger Edin vertelt het vanuit zijn shishabar in Travnik, een stad in het armste kanton van Bosnië en Herzegovina. Hij kreeg net telefoon van een vriend die liet weten dat hij naar Zwitserland vertrekt, waar zijn vader al werkt en hij een interessant werkvoorstel kreeg. Vrouw en dochter gaan met hem mee. Wanneer Edin verder nadenkt somt hij nog tientallen andere namen op die al vertrokken zijn.

Zo heeft elke inwoner van Bosnië en Herzegovina een link met emigratie. Iedereen heeft familie of vrienden die in West-Europa leven en werken of droomt zelf van vertrekken. Maar Edin denkt niet aan vertrekken. Hij houdt te veel van zijn land, de Bosnische cultuur, spontaniteit en hartelijkheid, zegt hij.

Edin werkte wel enkele zomers bij familie in België. Daar zag hij wat de keerzijde is van een samenleving waar alles heel snel draait. De mensen waar hij voor werkte, vertelt hij, hadden dan wel veel geld en een groot huis, maar ook weinig tijd of waren eenzaam.

Dankzij dat werk kon hij wel een spaarpotje aanleggen waar hij de bescheiden shishabar mee kocht die hij intussen 10 jaar uitbaat. ‘Maar eigenlijk wil ik sportleerkracht zijn’, zegt Edin, die sport- en lichaamswetenschappen studeerde.

50.000 vertrekkers per jaar

Geschat wordt dat het bevolkingsaantal in Bosnië en Herzegovina tegen 2070 zal afnemen tot 1,6 miljoen inwoners, tegenover de 3,5 miljoen vandaag. Vooral emigratie heeft een grote impact op die demografische verandering.

Zo goed als de helft van de jongeren tussen 18 en 29 jaar oud denkt aan emigreren, stelt het Bevolkingsfonds van de VN (UNFPA) in een rapport uit 2021. 23% zou dat tijdelijk willen doen, 24% wil permanent vertrekken. Jaarlijks verlaten gemiddeld zo’n 50.000 inwoners het land. Het overgrote deel ervan, gemiddeld 23.000, zijn jongeren.

‘We moeten manieren vinden om getalenteerde jongeren in Bosnië en Herzegovina te houden’, aldus Ivana Robovic, die ambassadrice voor Bosnië en Herzegovina is in België. In Bosnië en Herzegovina vertalen de emigratiecijfers zich in leeggelopen stadjes en dorpen. In vroegere industrierijke regio’s staan fabrieken nu te verkommeren. Verlaten pleinen transformeren in de zomermaanden weer even in bruisende plekken met vooral Duitse luxewagens. Dan komen mensen uit de diaspora op vakantie naar hun land van afkomst.

‘Al van jongs af aan stond vast dat ik in het buitenland zou gaan studeren’, vertelt Uma. Ze studeert vandaag Liberal Arts and Sciences aan de Amsterdam University College. ‘Mijn ouders wilden me zien bloeien. Dat zou niet gelukt zijn als ik in Bosnië was gebleven.’

Maar de emigratie uit Bosnië en Herzegovina is geen recent fenomeen, vertelt Robovic. ‘In 1967, toen Bosnië nog een deelrepubliek was van Joegoslavië, vertrok de kostwinner in het gezin vaak tijdelijk naar Duitsland. Toen bleef het gezin wel in Bosnië. Nu vertrekken volledige gezinnen en jongeren.’ Uit cijfers van de Wereldbank blijkt daarnaast dat Bosnië met 1,25 kinderen per vrouw het laagste geboortecijfer van Europa heeft.

Al in het vierde leerjaar krijgen Bosnische kinderen Duitse lessen op school. Het is een erfenis van het Oostenrijks-Hongaars bestuur over Bosnië van 1879 tot het uiteenvallen van het rijk in 1918. ‘Tijdens de eerste les zei mijn leerkracht dat we zo makkelijker werk zouden kunnen vinden in Duitsland of Oostenrijk’, vertelt psychologie-studente Amina.

‘Ik hield van alles wat ik in Brussel zag: het skatepark, de metro naar het centrum, … Toen ik weer in Bosnië was voelde ik gelatenheid.’

Ze is ook vrijwilliger bij het cultuurcentrum DKC in Sarajevo, dat in 2020 gebouwd werd met hulp van de Brusselse organisatie Toestand vzw. Afgelopen zomer kwam ze door die samenwerking naar Brussel, en ontmoette er Brusselse jongeren. ‘Dat wakkerde mijn droom aan om ook in het buitenland te studeren of te werken.’

Want zien dat leeftijdsgenoten, vrienden en familie meer mogelijkheden hebben, doet de kans op emigratie vergroten. ‘Het was er zo mooi’, vertelt filosofie-student Faris (21) die meereisde met Amina. ‘Ik hield van alles wat ik in Brussel zag: het skatepark, de metro naar het centrum, … Toen ik weer in Bosnië was voelde ik gelatenheid.’

Verankerde verdeeldheid

Wat vandaag een grote rol speelt bij de emigratie is de politieke context van het land. Sinds begin jaren 2000 heeft het land drie presidenten — die elk een andere etnische groep vertegenwoordigen — wat het één van de meest ingewikkelde politieke systemen van de wereld maakt.

De oorsprong van dat systeem gaat terug naar het uiteenvallen van Joegoslavië in 1991. De deelrepublieken, waaronder Bosnië en Herzegovina, riepen toen hun onafhankelijkheid uit. Maar in 1992 vielen Servische militaire en paramilitaire eenheden Bosnië binnen waarop oorlog uitbrak. Miljoenen burgers vluchtten toen naar West-Europa, Amerika en Canada.

In december 1995 legden de Bosnische Kroaten, Bosniakken en Bosnische Serviërs de wapens neer en tekenden het Dayton-vredesakkoord om een einde te maken aan de bloederige agressie. Vooral religie onderscheidt de drie etnieën, hoewel velen niet religieus zijn. Bosniakken zijn vooral moslim, Kroaten katholiek en Serviërs orthodox. Ze spreken allen dezelfde taal.

Het vredesakkoord verankerde deze etnische verdeeldheid en splitste het land op in een Federatie (FBiH) gedomineerd door Bosnische Kroaten en Bosniakken, en Republika Srpska (RS), gedomineerd door Bosnische Serviërs. In 2000 kwam daar het district van Brcko bij omdat beide entiteiten het niet eens waren over het bestuur van deze regio.

Dus wanneer krantenkoppen het bij verkiezingen hebben over ‘een overwinning voor gematigde kandidaten’, zoals dat bij de laatste presidentsverkiezingen begin oktober het geval was, wil dat niet zeggen dat hypernationalistische politiek niet overheerst. Meer nog, omdat etnische verdeeldheid verankerd zit in het vredesakkoord, zijn de bouwstenen van het politieke systeem etnische identificatie.

De nieuwverkozen vertegenwoordigers voor de Bosniakken en de Bosnische Kroaten, Denis Becirovic en Zeljko Komsic, zijn beiden hervormingsgezind en geen voorstander van een etnische gerichte politiek. Maar Zeljka Cvijanovic, die de Bosnische Serviërs in de driekoppige raad zal vertegenwoordigen, zal de ultranationalistische koers van haar voorganger en partijgenoot Milorad Dodik verderzetten.

Met 48% van de stemmen is Dodik voor de derde keer op rij verkozen tot president van Republika Srpska. Behalve de vertegenwoordiger binnen de driekoppige raad kiezen de Bosnische Serviërs ook nog een eigen president. Zijn discours is extreem nationalistisch, pro-Russisch en Servisch-separatistisch.

‘Ben je burger van Bosnië en Herzegovina, maar behoor je niet tot één van de drie etnische volkeren, kan je dus nooit president worden of sommige publieke functies bekleden’, zucht Robovic. ‘Dat is absurd.’ Dat geldt onder meer voor minderheidsgroepen in het land, zoals de Roma- en de joodse gemeenschap. In 2009 werd daarom een klacht ingediend bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, door Dervo Sejdic, uit de Romagemeenschap, en Jakob Finci, uit de joodse gemeenschap.

Het vredesakkoord werd zo een verderzetting van de etnische zuivering uit de oorlog, vindt Robovic. Heleen Touquet, onderzoeker aan de KU Leuven en gastprofessor aan de UAntwerpen, stemt daarmee in. ‘Door de republiek Srpska te erkennen stemden onderhandelaars in met Servische plannen voor een eigen zuiver etnisch territorium.’

Ondanks de politiek-etnische opdeling van het land, identificeert lang niet elke inwoner zich nog met die etnische achtergronden. Filosofiestudent Faris beschouwt zichzelf een “andere”. ‘Mijn vrienden en ik houden niet van die opdeling in drie etniciteiten die sterk gelinkt zijn aan religie. We zijn burgers van Bosnië en Herzegovina.’

Edin daarentegen wil niet dat de jongere generatie vergeet wat hun achtergrond en identiteit is. Als kind maakte hij de oorlog van dichtbij mee. ‘We moeten onthouden wat de oorzaak van de oorlog was. Jongeren weten dat niet omdat ouders er niet over praten door het trauma.’ Kinderen met een Bosniak-achtergrond in de diaspora schamen zich vaak zelfs voor die achtergrond, gaat hij verder. ‘Dat is een schande, want dan wordt alles vergeten.’

Hoe de oorlog tot vandaag doorschemert is zichtbaar in de geschiedenisboeken op Bosnische scholen. Die stoppen bij het jaar 1992, omdat politici elk hun eigen verhaal van de oorlog propageren. Dus er is geen eensgezindheid over de geschiedenis over het verloop van de oorlog om in de geschiedenisboeken te plaatsen.

Doordrongen van corruptie

Maar behalve etnische verdeeldheid, zijn ook corruptie en nepotisme op het politieke toneel schering en inslag. 70% van de jongeren gelooft dat het politieke systeem corrupt is, stelt het rapport van UNFPA. ‘Die corruptie zijn we moe. Al jaren zien we politici die alleen geïnteresseerd zijn in hun eigen belangen’, aldus Edin.

‘Niet je diploma, maar je partijkaart is de doorslaggevende factor bij een sollicitatiegesprek.’

Onderzoekster Touquet geeft aan dat de corruptie alles behalve nieuw is. Het was er al voor en tijdens de oorlog. Alleen zorgde het vredesakkoord niet voor beterschap, integendeel. ‘Er was de overgang van een centraal geleide economie naar een markteconomie. Daarbij zijn staatsbedrijven geprivatiseerd en dat proces verliep heel corrupt. De maatschappij draagt er nu nog de gevolgen van.’

‘Zelfs als je doodziek naar de dokter gaat, moet je smeergeld betalen’, getuigt Edin. ‘Pas dan maakt hij plaats in zijn agenda vrij. Ook de politie moet je omkopen. Daarom vertrekken hoogopgeleiden uit Bosnië.’ Want ook in de zoektocht naar werk is corruptie merkbaar, getuigen de jongeren die MO* sprak. Touquet treedt hen bij: ‘Niet je diploma, maar je partijkaart is de doorslaggevende factor bij een sollicitatiegesprek.’

Lees ook

Nationalisme verdeelt, en dat zie je nergens treffender dan in het Bosnische onderwijs

De hoge graad van corruptie zorgde ervoor dat een aanvraag van Bosnië en Herzegovina uit 2016 om kandidaat-lid van de EU te worden werd verworpen. Maar door de Russische invasie in Oekraïne gaf de Europese Commissie vorige maand toch groen licht. Het is nu aan de EU-lidstaten om te beslissen.

Met Dodik als president van Republika Srpska lijkt een EU-lidmaatschap wel nog veraf. Meermaals dreigde hij al met een afscheiding van de Republika Srpska. Daarnaast steunt hij de schijnreferenda van Rusland waarmee vier Oekraïense provincies illegaal werden geannexeerd.

Een EU-toetreding ziet Robovic niet meteen een stap naar politieke verandering. Niet zolang er geen verandering is van het politieke systeem. ‘Een vicieuze cirkel houdt de corrupte elite aan de macht.’ Werkgevers dreigen met ontslag als werknemers niet stemmen voor hun politieke partij. ‘Dat maakt de bevolking economisch afhankelijk. Het kan zich niet permitteren om in opstand te komen.’

‘Mijn dochter studeert sinds oktober aan de universiteit in Sarajevo’, vertelt Muharem (niet zijn echte naam). Hij maakt zich zorgen voor de toekomst van zijn kinderen en die van de jeugd. ‘Wat gaat mijn dochter doen als ze afstudeert? Om een goede job te vinden, moet je connecties hebben. Ik doe daar niet aan mee.’

Om de rekeningen en studie van zijn kinderen te kunnen betalen gaat hij de laatste twee jaar vaak naar Duitsland om er informeel bij te verdienen. ‘Ik kan niet anders, ik moet’, zegt hij terwijl hij naar zijn hart grijpt. ‘Telkens ik hier ben, heb ik zo’n pijn in mijn hart.’ Toch is hij dankbaar dat hij buiten Bosnië kan werken, zodat hij niet ‘voor die smeerlappen’ moet werken.

Toegangspoort tot de EU

Het zijn vooral jongeren met een dubbele nationaliteit of met familie in het buitenland die emigreren. Tussen 2010 en 2020 verdrievoudigde het aantal eerste verblijfsvergunningen die Bosniërs kregen toegekend in de EU, blijkt uit onderzoek van Eurostat. Kroatië is daarin koploper, gevolgd door Duitsland en Slovenië.

Het EU-lidmaatschap van Kroatië sinds 2013 heeft een grote invloed op de emigratie uit Bosnië en Herzegovina. Een nationalistisch gedreven politiek in Kroatië geeft Bosnische Kroaten de mogelijkheid om een Kroatisch paspoort aan te vragen, op voorwaarde dat ze “verbondenheid met de Kroatische natie” kunnen aantonen.

‘Ik ben mij bewust van de privileges door mijn paspoort. Anders zou ik hier niet zijn.’

Door dat Kroatische EU-lidmaatschap heeft een deel van de Bosnische bevolking dus rechtstreeks toegang tot de EU. Met hun Kroatische paspoort migreren ze vervolgens naar West-Europese landen zoals Oostenrijk, Duitsland, Zweden en Zwitserland. Maar ook naar Nederland, België en de Verenigde Staten. Het opende deuren tot de reguliere arbeidsmarkt, studieprogramma’s voor EU-studenten. Het laat hen toe langer dan drie maanden visumvrij te reizen, te wonen en te werken.

Maar dat geldt dus niet voor iedereen in Bosnië. Amina zou een Kroatisch paspoort aanvragen, als ze dat kon. ‘Mijn Bosnisch-Kroatische vrienden vroegen het aan om praktische redenen. Het opent gewoon zoveel mogelijkheden.’

Uma is Bosniak, maar kon dankzij haar Sloveense moeder een Sloveens paspoort krijgen. Daardoor kan ze studeren in Amsterdam. ‘Ik ben mij bewust van de privileges door mijn paspoort. Anders zou ik hier niet zijn.’