Braindrain uit het verdeelde Turkije

De Gezi-protesten in Istanboel van vorig jaar hebben een staart gekregen in Europa. Steeds meer hoogopgeleiden proberen Turkije te verlaten. De braindrain die zich de laatste jaren vooral naar Turkije richtte, verandert nu steeds meer van richting.

Vooral Canada en de Verenigde Staten krijgen Turkse sollicitanten over de vloer, maar ook in Nederland en België wordt de migratie stilaan voelbaar. Ertan Kirik, HR manager bij het internationale jobkanaal Globalcv.com, getuigde in de Turkse krant Zaman over deze omwenteling: ‘Sinds Gezi krijgen we duizenden aanvragen van Turkse sollicitanten voor jobs in vooral de Verenigde Staten. Tegelijkertijd heeft zich een spectaculaire terugval van de interesse voor jobs in Turkije voorgedaan.’

In de bevolkingsstatistieken blijft de beweging voorlopig weinig zichtbaar. Een groot deel van de migranten moet immers geen visum aanvragen omdat ze al over een Europees paspoort beschikken.

De voorbode van wat moet komen

‘Voor de meesten is het niet zo evident Turkije te verlaten.’

‘Degenen die Turkije nu hebben verlaten, zijn zij die het snelst weg geraakten. En dat zijn de Turken die al een ander paspoort hebben’, bevestigt Yunus E., econoom aan de Universiteit van Istanboel. ‘Voor de meesten is het niet zo evident Turkije te verlaten. Eerst moeten ze werk vinden, dan een verblijfsvergunning regelen en dan verhuizen. Dat neemt maanden, soms zelfs jaren in beslag. De emigratie van vandaag is in die zin slechts een voorbode van wat moet komen.’

Ook in België komen steeds meer Turken toe die voordien al een Belgisch paspoort hadden. Uit vrees voor represailles tegen de achtergebleven familie in Turkije durven weinigen openlijk over hun terugkeer spreken. Voor MO* getuigden enkelen onder hen anoniem.

G. uit Istanboel is eerder dit jaar naar België gemigreerd met haar echtgenoot en twee kinderen.  Haar kindertijd bracht ze door in Antwerpen, maar op haar twaalfde stuurden haar ouders haar, met het oog op de terugkeer, voorop naar Turkije om er een opleiding te genieten aan een privéschool. Zoals bij veel migrantengezinnen het geval was, is die terugkeer nooit gebeurd, maar ondertussen heeft G. er wel een diploma behaald en werkte ze in Istanboel als arts. Na de Gezi-rellen in Istanboel vorig jaar besliste G. met haar gezin te verhuizen. ‘Op dit moment zien we de toekomst van Turkije te somber in om er nog langer te blijven’, zegt ze.

G. heeft nog steeds de Belgische nationaliteit, maar met haar Turks diploma moet ze een bijscholing volgen om haar beroep hier te kunnen uitoefenen. Haar man, die geen Belgische achtergrond heeft, moet ook nog Nederlands leren voor hij kans maakt om terug als arts aan de slag te gaan. ‘Voor ons is het sowieso een grote stap terug in onze carrière, maar voor onze kinderen is dit de enige kans om nog een carrière te kunnen hebben.’

Ook Dirk Vermeiren, die als VRT-correspondent in Istanboel werkte, is vorige maand met zijn vrouw Ebru naar België teruggekeerd. ‘Het is duidelijk dat Turkije van koers is gewijzigd en velen voelen zich in dat ‘Nieuwe Turkije’, zoals Erdogan het noemt, niet welkom. Iedereen die we kennen in Istanboel praat over vertrekken en zij die kunnen, doen het meteen. Onze kennissenkring is op een jaar tijd verspreid geraakt over de hele wereld. Vooral Canada en Londen zijn geliefde bestemmingen, maar ook in België komen steeds meer misnoegden toe.’

Seculiere braindrain

De exodus lijkt in de eerste plaats ideologisch geïnspireerd. Politiek analist Suat Kiniklioglu bestempelde de recente emigratiegolf daarom als de ‘seculiere braindrain’. Zoals bekend groeit het protest tegen het beleid van de AKPartij van huidig president Recep Tayyip Erdogan vooral vanuit deze hoek. De campagnes die de overheid volgens velen voert om de rol van de islam in Turkije te vergroten (zoals de verhoogde taksen op alcohol en de hervormingen in het onderwijs), worden gezien als een bedreiging voor het fundamentele seculiere karakter van de republiek.

Behalve bij seculieren groeit de ontevredenheid ook steeds meer bij andere groepen, zoals de aanhangers van de Gülen-beweging en milieuactivisten. Hoe groot de tegenstand tegen de hervormingen is, kwam in Europa vooral aan het licht tijdens de Gezi-protesten van mei 2013. Dirk Vermeiren: ‘Gezi was een laatste opflakkering van hoop. Tot die tijd geloofden velen dat ze het tij konden keren en de regering tot ontslag dwingen. Pas nadat de protesten waren uitgedoofd, kwam de reality check. De repressie werd alleen nog erger. De directe verkiezing van Erdogan tot president van Turkije in augustus 2014 (nadat hij al sinds 2003 als premier de macht had, nvdr) was voor velen de druppel.’

Economische emigratie ondanks de bloei

Nochtans vertrekt niet iedereen uit politieke ontevredenheid. Sociologe en migratie-onderzoekster Aysenur E. uit Istanboel ziet de aanhoudende economische problemen als belangrijkste reden voor de nieuwe emigratiegolf. ‘Al sinds de negentiende eeuw praat de intellectuele elite van Turkije over emigratie naar het Westen. Alle grote Turkse denkers hebben een tijd in Europa of de Verenigde Staten doorgebracht. In tijden van recessie voegen meer mensen de daad bij het woord.’

Op dit moment is er van economische recessie nochtans geen sprake: Turkije maakt sinds de aantrede van premier Erdogan in 2003 zelfs een ongeziene economische groei door. De snelle integratie in de globale economie zorgde er onder meer voor dat de middenklasse tussen 1993 en 2010 groeide van 18 naar 41 procent van de bevolking. Vorige week nog bevestigde de Wereldbank in een rapport dat Turkije op het punt staat een ‘high income economy’ te worden.

De positieve berichtgeving over de Turkse economische groei (en dit in precies dezelfde periode waarin de westerse economieën het moeilijk kregen) heeft heel wat optimisme veroorzaakt in Turkije zelf, maar ook bij Turkse Europeanen, die massaal begonnen te remigreren.

Ontgoocheling van de remigranten

‘Voor velen draait het op een ontgoocheling uit. Een Belgisch diploma biedt weinig meerwaarde in Turkije.’

Ook vanuit België is remigratie van - vooral hoogopgeleide - jongeren van Turkse origine een bekend fenomeen. Zeynep Balci van de Universiteit Antwerpen, die de remigratie van Turks-Belgische jongeren onderzocht, stelde vast dat de belofte van economische groei voor velen doorslaggevend was. ‘Maar,’ merkt Balci op, ‘voor velen draait het op een ontgoocheling uit. Een Belgisch diploma biedt weinig meerwaarde in Turkije. De middenklasse groeit wel, maar de sociale ongelijkheid is nog steeds groot. Zonder netwerk is het moeilijk om ergens binnen te geraken.’

De afgelopen jaren deed de Turkse Wetenschappelijke en Technologische Onderzoeksraad (TÜBITAK) grote investeringen om ‘menselijk kapitaal’ aan te trekken. Zo werden omvangrijke beurzen (van 1165 euro per maand voor een periode van twee jaar) en andere voordelen (tussenkomsten in reiskosten en hospitalisatieverzekeringen) toegekend aan onderzoekers die een postgraduaat wilden doen in Turkije.

In 2013 dienden liefst 15.030 onderzoekers hiervoor een aanvraag in. Eerder dit jaar kwam TÜBITAK echter in opspraak, omdat een aantal leden van de raad geluidsopnames hadden gelekt die (toen nog) premier Erdogan in verband brachten met corruptie. Sindsdien werden 120 wetenschappers van het instituut ontslagen. Ex-vicevoorzitter Hasan Palaz getuigde dat zij nu zelf allemaal op zoek zijn naar een job in het buitenland. ‘Als Turkije er niet in slaagt zijn topwetenschappers hier te houden, moet het ook niet verwachten nog nieuwe wetenschappers aan te trekken’, zei hij daarover.

Politieke afrekening op de werkvloer

Niet alleen in overheidsinstellingen zoals TÜBITAK zijn verhalen van willekeurige ontslagrondes bekend. Volgens Ertan Kirik van Globalcv.com is de plotse toename van sollicitanten uit Turkije zelfs vooral toe te schrijven aan groeiende discriminatie op de Turkse arbeidsmarkt. ‘Tot vorig jaar wilden hoogopgeleiden weg in de hoop elders beter betaald te worden, sinds vorig jaar is de reden specifieker. Hoogopgeleiden klagen over discriminatie omwille van hun overtuiging, ideologie of geslacht. We horen regelmatig klachten over corruptie en politieke afrekeningen op de werkvloer.’

T. uit Ankara bereidt om die reden zijn migratie naar België voor, nadat hij door zijn werkgever eenzijdig werd overgeplaatst naar een afdeling in het Zuid-Oosten van Turkije. ‘Er was weinig moeite gedaan om te verbergen wat de reden was voor mijn overplaatsing. In de aanloop naar de verkiezingen heeft mijn vrouw openlijk kritiek geuit op de promotie van de hoofddoek door de AK-Partij. Het was een wraakactie.’

Dirk Vermeiren bevestigt dat de vrees voor politieke afrekeningen in overheidsbedrijven, maar ook in de privésector een belangrijke factor is bij de beslissing om te vertrekken. ‘Voor journalisten is er de bijkomende vrees voor represailles voor elk artikel dat de regering op de korrel neemt.’

De politieraids op de redactie van de Gülengetrouwe krant Zaman afgelopen weekend, maakt die vrees nog reëler.

Maar de belangrijkste reden om te vertrekken is de bezorgdheid over de kinderen. S. uit Antalya verliet het land twee jaar geleden al om die reden en merkt dat steeds meer van zijn vrienden en kennissen overwegen hem te volgen. Het onderwijs is één van de sectoren waar de AK-Partij drastische hervormingen doorvoerde. In 2012 werd de strikte scheiding tussen seculiere en religieuze scholen opgeheven en recent beloofde de president het Ottomaans als verplicht vak te zullen doorvoeren voor middelbare scholieren. Deze maatregelen, in combinatie met een aantal controversiële uitspraken van ministers over wetenschappelijke ontdekkingen die toe te schrijven zouden zijn aan moslims, doet de intellectuele elite twijfelen of er nog wel plaats is voor hen in het ‘nieuwe Turkije’. Voorlopig nemen ze liever het zekere voor het onzekere en zoeken ze tijdelijk onderdak in het buitenland.