Communautair opportunisme verdeelt Kenia en laat politiek braakland achter

Analyse

Wat kan Vlaanderen leren van Kenia?

Communautair opportunisme verdeelt Kenia en laat politiek braakland achter

Communautair opportunisme verdeelt Kenia en laat politiek braakland achter
Communautair opportunisme verdeelt Kenia en laat politiek braakland achter

Janne Fillet

17 januari 2019

Verkiezingskoorts verhit de communautaire gemoederen. Dat is duidelijk in België, waar zowel N-VA als PS oorlogstaal hanteren, maar evengoed in Kenia. De etnische verdeel-en-heerspolitiek zorgt in Kenia al decennialang voor macht en politiek draagvlak. De gevolgen zijn verwoestend.

Emily Onyango (CC BY-SA 4.0)

Emily Onyango (CC BY-SA 4.0)

Verkiezingskoorts verhit de communautaire gemoederen. Dat is duidelijk in België, waar zowel N-VA als PS oorlogstaal hanteren. Bart De Wever stuurt iedereen ‘naar het front’ om Vlaanderen en de Belgische macht te verdedigen tegen de ‘reconquista’ die Elio di Rupo belooft. Met het wij-zij discours dat strategisch wordt gehanteerd proberen de twee partijen aan beide kanten van de taalgrens een “volk” of een “gemeenschap” te bouwen die bereid is strijd te leveren, alsof het om leven of dood gaat.

Verkiezingskoorts die toeslaat en gepaard gaat met loze beloften van grote leidersfiguren is in sub-Saharaans Afrika niet onbekend. ‘Het is alsof iedereen tijdens de verkiezingen dronken wordt en terug rent naar zijn eigen stam’, zegt Okeng’o Nyambane Joel schamper, een 28 jarige advocaat uit de Keniaanse hoofdstad Nairobi. ‘Uiteindelijk krijgen de kiezers nooit wat hen beloofd werd.’ De etnische verdeel-en-heerspolitiek zorgt in Kenia al decennialang voor macht en politiek draagvlak. De gevolgen zijn verwoestend.

Verzoening na kunstmatig conflict maakt cynisch

Na de recentste verkiezingen in 2017 zorgde de opgeklopte etnische gevoelens in Kenia opnieuw voor een postelectorale crisis. Na maandenlange protesten van de oppositie maakten president Uhuru Kenyatta en oppositieleider Raila Odinga een einde aan de politieke chaos door onverwacht tot verzoening te komen. De Keniaanse bevolking bleef achter met half geheelde wonden van de strijd en aan diggelen geslagen verwachtingen. Er zit voor de Kenianen niets anders op dan toekijken hoe hun leider slaapt met de vijand ‘voor vrede, veiligheid en de eenheid van Kenia,’ zoals Kenyatta meldde in zijn nieuwjaarspeech einde 2018.

Public domain (CC0)

De Keniaanse president Uhuru Kenyatta tijdens de inwijding van zijn Somalische collega Mohamed Abdullahi Farmaajo in 2017

Public domain (CC0)

Meer dan een jaar na de ontketening van het politiek geweld dat volgde op de ongeldig verklaring van de verkiezingsuitslag van 8 augustus 2017, lijkt het dagelijkse leven hervat in Kenia. In het centrale handelsdistrict van de hoofdstad Nairobi lopen straatventers langs de ellenlange files van matatu busjes, waar Luo’s en Kikuyus naast elkaar zitten. Achter de gezellige drukte schuilt echter de frustratie.

‘Ik ben het hypocriete spel van Raila Odinga en Uhuru Kenyatta beu. Iedereen weet dat Odinga afgekocht is met een hoop geld en een post als gezant.’

‘Beide partijen hadden tot een compromis kunnen komen voor er zoveel doden moesten vallen,’ zucht Fili, een student aan de Universiteit van Nairobi en tegelijkertijd verkoper van houtskool. ‘Ik ben het hypocriete spel van Raila Odinga en Uhuru Kenyatta beu. Iedereen weet dat Odinga afgekocht is met een hoop geld en een post als gezant bij de Afrikaanse Unie voor Ontwikkeling en Infrastructuur.’

Fili zelf behoort tot de zogenaamde post-etnische generatie, die stemt voor het programma en niet volgens etnische lijnen. ‘Als er geen concreet programmavoorstel is, stem ik niet,’ zegt hij stellig. Hij weet dat hij de uitzondering op de regel vormt.

Medestudente Edna Murugi Kimani is de etnische verdeeldheid en stammenhaat die steeds weer aangewakkerd wordt rond de verkiezingen ook moe. Toch zal zij altijd voor een Kikuyu kandidaat stemmen. Ondanks haar verlangen naar nationale eenheid, volgt Edna de keuze van haar ouders. ‘De angst om een verschoppeling te worden in je geboortedorp en de angst om de loyaliteit met je volk te verbreken leeft enorm onder jongeren. Etnische trots speelt alsook een belangrijke rol.’ Etniciteit is volgens de jonge advocaat Okeng’o Nyambane Joel, ‘de motor van de Keniaanse politiek.’

Chatham House (CC BY 2.0)

Oppositieleider Raila Odinga

Chatham House (CC BY 2.0)

Verkiezingsuitslagen gaan in Kenia steevast gepaard met politiek geweld. Keniaanse auteur Binyavanga Wainaina sprak na een eerder voorval van verkiezingsgeweld over etnisch chauvinisme dat zijn hoogtepunt bereikt. De agressieve rivaliteit is het gevolg van de opjuttende kiescampagnes die gevoerd worden langs etnische lijnen. Hierbij wordt ingezet op het creëren van verschillen tussen de etnische groepen.

De achterban wordt gemobiliseerd door deze verschillen te onderstrepen. ‘Politici hanteren een verdelende retoriek en beloven hun stam welvaart en bescherming,’ verklaart Masika Neville, professor geschiedenis, conflict en vredesstudies aan de Universiteit van Nairobi. ‘De sociaal-historische context verklaart de intensivering van etnische concurrentie die we vandaag waarnemen.’

De paradox van de geschiedenis

Jomo Kenyatta, de eerste president van de Republiek Kenia en de vader van huidig president Uhuru Kenyatta, leidde een de facto éénpartijstaat, nadat hij enkele jaren na de onafhankelijkheid in 1969 de oppositie bande. De anti-westerse socialistische oppositie, geleid door de vader van Raila Odinga, Oginga Odinga, kreeg voornamelijk de steun van leden uit zijn Luo-volk. Zijn ideologie stond haaks op de kapitalistische politiek van Kenyatta, die vooral volgelingen uit de Kikuyu bevolking had. Kenyatta rechtvaardigde het verbod op andere partijen om tribale politiek te voorkomen. In werkelijkheid bestendigde Kenyatta zo zijn eigen macht en vestigde hij de hegemonie van de Kikuyu’s voor de volgende jaren.

In 1992 eisten duizenden Kenianen meer democratie en een einde aan de mensenrechtenschendingen. Toen uiteindelijk toenmalig President Moi geen andere keuze had dan Sectie 2 (a) uit de grondwet te schrappen en andere partijen naast de Kenya African National Union toe te laten, staken nieuwe partijen de kop, die alle andere stammen in het land vertegenwoordigden. De samenleving en het land fragmenteerden vervolgens langs etnische lijnen. Na jaren van Kikuyu overheersing zou het tij gaan keren.

De liberalisering van het politiek systeem na 1992 leidde niet tot de gehoopte versterking van de jonge democratie. Integendeel.

De liberalisering van het politiek systeem leidde niet tot de gehoopte versterking van de jonge democratie. Integendeel. Tot op vandaag handelen politieke kopstukken uit eigenbelang en machtswellust. Ze hanteren de principes van het cliëntelisme, waarbij ze andere etnische groepen uitsluiten en hun eigen bevolking omkopen. Door de etnische meerderheid van de Kikuyu’s enerzijds en de corruptie en kiesfraude anderzijds blijven de Kikuyu’s als een dynastie over het land regeren.

De enkele figuren die campagne voeren over etnische grenzen heen aan de hand van een inclusief en nationaal programma maken geen schijn van kans. Als gevolg van sociale indoctrinatie worden zij beschouwd als stamverraders. Ze zouden namelijk stemmen afsnoepen van het populaire kopstuk dat wél opkomt voor één stam. De pessimistische opvatting van politiek filosoof Max Weber is in Kenia van toepassing: ‘Niet ideeën, maar materiële belangen bepalen het menselijk gedrag.’

Media verspreiden het oorlogsnarratief

Toen het Hoogsgerechtshof zijn legitimiteit wenste te vestigen en een poging ondernam de democratie te versterken door op 8 augustus 2017 de herverkiezing van Kenyatta als president omwille van een procedurefout ongeldig te verklaren, ontketende dit opnieuw een periode van instabiliteit en etnisch geweld.

Achter de schermen werd een hevig tribale campagne gevoerd. Beide kopstukken zakten af naar hun geboortestreek om van daaruit hun achterban op te jutten.

In de aanloop naar de nieuw georganiseerde verkiezingen van 26 oktober riep Raila Odinga zijn achterban weer op tot straatprotesten. Hij noemde deze demonstraties uitingen van een prodemocratische beweging onder het volk. In wezen werd achter de schermen een hevig tribale campagne gevoerd. Beide kopstukken zakten af naar hun geboortestreek om van daaruit hun achterban op te jutten.

Professor Neville ziet rond verkiezingsperiodes steeds dezelfde patronen terugkeren. De traditionele loyale regio’s worden makkelijk door hun leider opgejut en gemobiliseerd. Als specialist rechten viel het Okeng’o Nyambane Joel op hoe opvallend vocaal de radiostations waren deze verkiezingen. Het oorlogsnarratief werd als een lopend vuurtje verspreid en de Kikuyu’s werden angst aangepraat met het doemscenario dat zich zou voltrekken indien Uhuru Kenyatta niet zou winnen. De wraak van de andere stammen zou groot zijn.

Ninaras (CC BY-SA 4.0)

loppenwijken rond de hoofdstad gelden als een microkosmos van de Keniaanse samenleving.

Ninaras (CC BY-SA 4.0)

Het beloofde land

Waar etnische regio’s samenkomen eisen de verkiezingsuitslagen vaak hun hoogste tol. Sloppenwijken rond de hoofdstad gelden als een microkosmos van de Keniaanse samenleving. Luo’s, Kalenjins, Luhya’s en Kikuyu’s wonen in strikt gescheiden buurten vlak naast elkaar. Zowel Odinga als Kenyatta steken jongeren uit Mathare en Kibera enkele shillings toe om onrust te stoken in de buurt van tegenstanders. De Keniaanse veiligheidsdiensten onderdrukken elke vorm van oproer met het gebruik waterkanonnen en traangas. Dagen nadien beginnen je ogen nog spontaan te tranen wanneer je door de slaaphallen van de universiteit wandelt.

Het Human Rights Watch rapport, uitgebracht na de tweede overwinning van Kenyatta op 26 oktober 2017, bevestigt later de gewelddadige huiszoekingen die plaatsvonden in de pro-Odinga regio’s. In Nairobi en West-Kenia werden officieel meer dan 100 mensen vermoord door politie en gewapende bendes die zich achter de president scharen.

Dat Kenyatta en Odinga nu naast elkaar zetelen in de regering bewijst dat beide mannen enkel ijverden hun persoonlijke politieke ambities waar te maken.

Dat Kenyatta en Odinga nu naast elkaar zetelen in de regering bewijst dat beide mannen, respectievelijk met een geschat vermogen van 500 en 250 miljoen dollar, enkel ijverden hun persoonlijke politieke ambities waar te maken. In maart 2018 werd de wapenstilstand bezegeld met een betwiste “handshake” van de twee leiders voor nationale veiligheid en eenheid.

‘Odinga beloofde Luo’s een ware democratische hervorming waarin al het onrecht dat de wij waren aangedaan doorheen de jaren zou worden rechtgezet. Hij beloofde ons Kanaan, maar ergens onderweg verdween hij,’ mijmert de 28-jarige Okeng’o Nyambane Joel. De desillusie is groot: ‘Hij is alleen aangekomen in zijn beloofde land.’

Verdelende politiek is doodlopende straat

Kenyatta noemde 2018 trots het jaar van de verzoening. ‘We zijn akkoord dat we onmogelijk verder kunnen met de verdelende politiek die we hebben gevoerd. Er zijn een heleboel dingen die herzien moeten worden om voor de Kenianen vreedzame verkiezingen in 2022 te garanderen,’ kondigde de president aan tijdens een rondetafelgesprek in het Harambee Huis in Nairobi eind vorige maand. Een samenleving die een geschiedenis van verdeeldheid met zich meedraagt wordt echter niet door één symbolisch gebaar herenigd.

In de stad Kisumu, in het westen van Kenia, hebben de prodemocratische protesten van de tegenbeweging van het afgelopen jaar littekens achtergelaten. Kisumu is de uitvalsbasis van Odinga en telkens opnieuw een broeihaard van protest. Het straatnaambord dat Kenyatta Road aanduidt, is kapot geslagen in een drang van de Luo’s om de hegemonie van de familie Kenyatta letterlijk en figuurlijk uit te wissen.

Akoko Akech, Keniaans master student aan het Instituut voor Sociaal Onderzoek aan de Makerere Universiteit in Oeganda en redacteur van het onafhankelijke online krantje The Elephant, voelt zich net zoals veel andere Kenianen verraden. ‘Het is een teleurstellend einde van een strijd die van onderuit werd geleverd door onverschrokken militanten die hun eigen leven hebben geriskeerd voor electorale rechtvaardigheid en een presidentschap van Raila Odinga,’ geeft hij toe.

Etniciteit overschaduwt de toekomst van Kenia en onder de burgers dreigt politieke vermoeidheid het leven te verlammen.

Toch zijn Keniaanse analisten hoopvol. In The Daily Nation Kenya spreekt men voorzichtig van een positieve evolutie. Maar men blijft realistisch over de moeilijke weg die moet worden afgelegd. De nieuwe post-etnische generatie wordt ondanks onbeperkte toegang tot informatie door de komst van het internet en sociale media verhinderd de oudere generaties en de vanzelfsprekende volksloyaliteit politieke hervormingen af te dwingen. Etniciteit overschaduwt de toekomst van Kenia en onder de burgers dreigt politieke vermoeidheid het leven te verlammen.

Hoeveel tijd is er nodig om een maatschappij te depolariseren en (opnieuw) een stevige fundering voor een inclusieve samenleving te leggen? Zijn dit het soort vragen waar Belgische politici zich over enkele jaren het hoofd over willen breken? ‘Identiteitspolitiek an sich vormt geen bedreiging voor de democratie,’ relativeert professor David Criekemans van de Universiteit Antwerpen. ‘Het probleem manifesteert zich echter als er politiek geen synthese meer mogelijk geacht wordt,’ waarschuwt hij. ‘Politici graven zich letterlijk in door onbuigzaam tegenover hun tegenstrevers te blijven staan. Dan wordt de vraag inderdaad: hoe geraak je nog uit die polarisering?’