De Turkse puzzel wordt pas na zondag gelegd

In juni haalde Erdoğans AKP (Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling) onvoldoende voor de gewenste absolute meerderheid in het parlement, wat een grondswetwijziging mogelijk moest maken. De partij verloor zetels aan de linkse, pro-Koerdische HDP die de hoge kiesdrempel van 10% voor het eerst overschreed.

De centrumlinkse CHP (Republikeinse Volkspartij) en de extreemrechtse MHP (Partij voor Nationalistische Beweging) haalden zoals verwacht de tweede en de derde plaats. De ideologisch uiteenlopende partijen slaagden er vervolgens niet in een coalitie te vormen en nieuwe verkiezingen werden uitgeschreven.

Vijf dodelijke maanden

Sindsdien kende Turkije een spiraal van geweld en onvrede. Een paar dagen voor de verkiezingen in juni blies een zelfmoordterrorist zichzelf op in Diyarbakır tijdens een HDP-rally. Een dikke maand later verweet de PKK, een organisatie die met geweld strijdt voor koerdische onafhankelijkheid, de overheid medewerking bij ISIS-bombardementen in Suruç. Enkele leden van de organisatie schoten politie-agenten neer als reactie hierop. Dit werd beantwoord met luchtaanvallen en er kon gesproken worden van een ware oorlog, met uitgaansverbod in het oosten van het land waar de meeste Koerden leven.

Op 10 oktober bliezen twee zelfmoordbommen op een vredesrally 102 betogers op in Ankara, met de grootste terroristische aanslag sinds het bestaan van Turkije. In totaal sprak de Turkse krant Cumhuriyet op 11 oktober van 694 doden sinds de verkiezingen van 7 juni, waaronder 208 burgers, 80 soldaten, 62 politie-agenten, 3 dorpsbewakers en 341 leden van de PKK.

Onveilig en onzeker

Dit bloedvergieten op zich zorgt al voor de nodige chaos, maar daarenboven gebruiken de partijen de onrust politiek. AKP laat geen gelegenheid voorbijgaan om de PKK te associëren met de HDP, onder andere via de media die grotendeels door de AKP gecontroleerd worden.

Ook na de aanslag in Ankara, met voornamelijk linkse slachtoffers, waren de eerste reacties beschuldigingen. Volgens AKP zat PKK achter de aanslag en wist HDP ervan, zodat ze zichzelf als slachtoffer konden afschilderen om meer stemmen te halen.

Het politiek gebruik van aanslagen verdeelt de kiezers.

Demirtaş, hoofd van de HDP, beantwoordde dit direct met een beschuldiging aan het adres van de AKP. Het gebrek aan veiligheid, de reactie van de politie met traangas en waterkanonnen snel na de ontploffingen en de linkse, bijgevolg oppositionele strekking van de meeste slachtoffers zouden AKP’s medeplichtigheid bewijzen. Daarbij heeft AKP na de aanslag snel wat verkiezingsslogans aangepast om vrede en stabiliteit te linken met de tijd dat AKP een absolute meerderheid had.

Dit politiek gebruik van aanslagen heeft een grote invloed op het vertrouwen van de kiezers en verdeelt hen enorm. Iedere uitspraak en gebeurtenis wordt met achterdocht bekeken. Daar zitten terugkomende blokkages van de sociale media en arrestaties van journalisten ook voor iets tussen: vrije meningsuiting is relatief en daardoor is niemand zeker van de waarheid. Het gevoel bedot te worden veroorzaakt frustratie.

Vele politieke uitspraken of gebeurtenissen worden sinds de Gezi-beweging in 2013 beantwoord met protesten. Deze protesten krijgen telkens te maken met politie, uitgerust met traangas en waterkannonnen. Dit creeërt angst, samen met frustratie en wantrouwen allesbehalve een goede basis voor constructieve oplossingen.

Atatürk en Erdoğan

Zijn er dan constructieve oplossingen mogelijk die de verdeeldheid kunnen overbruggen? De politieke demonisering van de ander met betrekking tot aanslagen is slechts het topje van de ijsberg. Om mogelijkheden te zoeken voor constructieve oplossingen moet dieper gegraven worden naar op te lossen politieke breuklijnen in de recente geschiedenis van de Turkse Republiek.

Toen Atatürk deze Republiek creeërde, vandaag exact 92 jaar geleden, waren zijn stokpaardjes secularisering, nationalisme en verwestering zonder verlies van het Turkse karakter. Islamitische en etnisch niet-Turkse (Armeense, Koerdische, Griekse…) ideeën werden met geweld onderdrukt. Als autoritaire leider was het verboden negatief over hem te berichten of om zelfs maar een andere partij op te richten.

Al deze elementen leefden en leven voort in de Turkse politiek tot de dag van vandaag. De voorbije 92 jaar werd in Turkije een eindeloos debat gevoerd over de invulling van secularisme en laïciteit. Militaire, radicaal-seculiere coups ontbonden tot viermaal toe regeringen die te hard naar islamisme roken. Islamitische organisaties groeiden wel van onderuit en islam kreeg geleidelijk de kans zich politiek te mobiliseren.

Maar doordat het nooit daadwerkelijk een lange regeringsperiode had gekend, bleef islam in veel Turkse hoofden een nooit verwezenlijkt en dus hoopvol antwoord op crisissen en corruptie. Deze kloof tussen secularisme en islam is voor de hedendaagse politiek een eerste belangrijke breuklijn.

Na een tweede keer herverkozen te zijn begon de partij pro-islamitische maatregelen door te voeren.

De tweede breuklijn vandaag lijkt te bestaan uit een standpunt voor of tegen een machtig staatshoofd. De roep voor democratie is een constante in de Turkse geschiedenis, maar Atatürk zette deze geschiedenis vrij autoritair in. Het Turkse volk smacht in perioden van twijfel naar een charismatische, sterke leider.

Een derde, vanzelfsprekende breuklijn betreft de kloof tussen de Turkse meerderheid en diverse niet-Turkse minderheden.

Deze lijnen leggen het politieke verloop van het laatste decennium uit. AKP kon haar stemmen winnen na een periode van corruptie en crisis bij zowel de islamitische kant door haar ‘zuivere idealen’, als bij de seculiere kant door haar liberale discours. De partij beloofde ook hervormingen door te voeren ten voordele van minderheden. Daarbij werd de AKP geleid door een charismatisch en sterk figuur die toch voor democratie was: ze konden van alle walletjes eten, of anders uitgedrukt: de zon leek van alle kanten te schijnen.

Na een tweede keer herverkozen te zijn begon de partij langzaam maar onmiskenbaar pro-islamitische maatregelen door te voeren. Individuen aan de seculiere kant bleven achterdochtig en de eerste breuklijn werd zichtbaar, maar niet genoeg om in 2011 een nog grotere overwinning te beletten dankzij het vruchtbare socio-economische beleid van de AKP-regering.

Het tij keerde echter in 2013 met de Gezi-beweging. Deze protesten begonnen met een groep kamperende milieu-activisten, maar kregen steeds meer aantrek door protest tegen Erdoğans demonisering ervan en vooral de ongekend repressieve reacties van de politie. Verschillende groepen bezetten samen het park, over grenzen van ideologieën en religies heen: ook islamisten namen er deel aan. De tweede breuklijn werd zichtbaar.

Het werd namelijk een protest tegen het autoritaire innemen van publieke ruimte, het autoritair reageren van de politie, in het kort: tegen het autoritaire regime van Erdoğan. AKP’s kiezers zijn nu de islamisten (uit de eerste breuklijn) die graag een sterke charismatische leider hebben, ook al heeft die autoritaire trekjes (uit de andere breuklijn).

Erdoğan is zich bewust van de voorkeur van deze kiezers en toont graag zijn macht door bijvoorbeeld twee dagen geleden politie bij kritische media te laten binnenvallen of de wintertijd, tegen alle westerse conventies in, twee weken later in te laten gaan. Ook werd het beleid demoniserend ten opzichte van de pro-Koerdische HDP, duidend op de derde breuklijn.

De andere politieke partijen horen thuis in hetzelfde schema. De CHP is een trouwe aanhanger van het Turks-nationalistisch secularisme en heeft een rustige leider, bereid tot compromis. De MHP hangt het extreemrechts, conservatief Turks nationalisme aan en heeft een vrij standvastige leider. De AKP verloor in de vorige verkiezingen enkele stemmen aan deze partij, maar verschilt er sterk van door haar progressieve economische beleid.

De HDP is dan weer een pro-Koerdisch, is voor een federale staat en heeft een sterke en charismatische leider. Natuurlijk is dit ook een simplificatie van de politiek, maar ze lijkt de belangrijkste kiesredenen te duiden. Een analyse die je wel eens hoort, is dat de meeste Turken een parlement zouden steunen onder een niet-autoritaire maar charismatische leider, waarin de scheiding van kerk en staat gecombineerd wordt met openheid voor islamisme en een gemixt cultureel beleid.

En in realiteit?

Dat is natuurlijk slechts theorie. Zondag zullen de Turken een keuze moeten maken tussen de bestaande partijen. Ideologisch is het ondertussen vrij duidelijk, maar er moet ook strategisch gedacht worden. De partijen zijn namelijk even gepolariseerd als het volk. Zo heeft iedere partij zijn problemen met bepaalde coalities.

De AKP, nog steeds als winnaar van de verkiezingen, wil over het algemeen weinig water bij de wijn doen. De MHP heeft drie eisen voordat ze een coalitie wil vormen: de president mag geen grondwettelijke macht hebben en moet daadwerkelijk onpartijdig zijn, de genegeerde maar bewezen ‘schoendooscorruptie’ van Erdoğan en zijn zoon moet veroordeeld worden en er mag geen onderhandeling plaatsvinden over een federaal systeem in verband met de Koerden.

Wat de meeste Turken zich vandaag afvragen is niet wat het resultaat van de verkiezingen zal zijn, maar wat erop zal volgen.

De eerste en vooral tweede eis maakt de samenwerking met de AKP behoorlijk moeilijk en de derde zorgt ervoor dat MHP weigert in een parlement te zetelen waar de HDP deel van uitmaakt. De CHP bevindt zich ongeveer in het midden en wou wel onderhandelen, maar kon niet door onwil van de andere partijen.

De polls tonen een lichte stijging voor de CHP, waarschijnlijk door haar getoonde wil tot productiviteit en een kleine daling voor de MHP, verklaarbaar door de moeilijkheid om samen te werken. Het PKK-gebeuren en het discours errond kan de stemmen voor de HDP en de AKP lichtjes veranderen.

Wat de meeste Turken zich vandaag echter afvragen is niet wat het resultaat van de verkiezingen zal zijn, maar wat erop zal volgen. Zal er een coalitie worden gevormd? Zo ja, hoe kan deze houdbaar zijn? Kan Erdoğan een grote rol blijven spelen? Als er geen coalitie kan worden gevormd, wat gebeurt er dan, hoe zal het volk reageren? In alle gevallen lijkt onrust het meest voor de hand liggende antwoord. Turkije staat nog spannendere dagen te wachten.

Linde Nuyts studeert geschiedenis aan de UGent. Na een half jaar Erasmus in Istanboel vorig jaar, verblijft ze nu een heel academisch jaar voor haar master geschiedenis aan de Istanbul Bilgi University. Ze studeert Turks en leeft samen met Turken en Koerden.