Dromen van een eengemaakt Ossetië

Abchazië bevindt zich in de noordwestelijke uithoek van Georgië, veilig afgeschermd door kilometerlang hooggebergte. Het piepkleine Zuid-Ossetië hangt echter als een dreigende wolk centraal boven Georgië. Dreigend, niet vanwege de amper 50.000 Osseten, wel vanwege de groeiende Russische aanwezigheid in het zelfverklaarde land, dat Georgië volhardend beschouwt als zijn grondgebied.

Van natuurlijke begrenzing is amper sprake, waardoor langs beide kanten de spanning te snijden is. Het afgescheiden ministaatje was dan ook het epicentrum van conflicten in Georgië. Een eerste gewapende confrontatie kwam er tussen 1991 en 1992, de tweede volgde in augustus 2008 met de vijfdaagse Russische-Georgische oorlog.

Dat de geografische ligging van Zuid-Ossetië voor zowel Georgië als het gebied zelf nadelig is, mag duidelijk zijn: de Osseten voelen zich na twee Georgische invallen –niet onbegrijpelijk– onveilig, terwijl voor Georgiërs de opstandige broeihaard vervaarlijk dicht aansluit bij het hart van het land, de hoofdstad Tbilisi. Een staakt-het-vuren tussen de partijen is van kracht, maar van een vredesakkoord of verzoening komt vooralsnog weinig in huis.

Hoe 2008 alles veranderde

‘Is het niet ironisch dat wij door Georgiërs afgeschilderd werden als de separatisten?’

De Osseten stammen af van Iraniërs en verspreidden zich als nomadische ruiterstammen over de steppegebieden van de noordelijke Kaukasus. De Zuid-Ossetiërs of Kudars vestigden zich als enigen ten zuiden van het hooggebergte en hadden aanvankelijk goede onderlinge relaties met Georgiërs, waarmee ze tijden de Sovjet-Unie ingedeeld werden onder de Georgische Socialistische Sovjetrepubliek.

Toen de Sovjet-Unie eind jaren tachtig onder druk kwam te staan, groeide het nationalisme in zowel Georgië als Zuid-Ossetië. Het traditiegetrouwe pro-Russische Zuid-Ossetië voelde meer affiniteit met de Osseten van de noordelijke Kaukasus dan met de Georgiërs in het zuiden.

Inal Pliev, adviseur op het kabinet van de Zuid-Ossetische President Leonid Tibilov: ‘Onze wens was om met Noord-Ossetië binnen de Russische Federatie te blijven.’ Onder de eerste Georgische president en autoritaire leider Zviad Gamsachoerdia had Zuid-Ossetië echter weinig keuze: het moest en zou zich mee afscheuren van de Sovjet-Unie, als regio binnen het nieuwe Georgië. Pliev: ‘Is het niet ironisch dat wij dan door Georgiërs afgeschilderd werden als de separatisten?’

Het tegenstribbelende Zuid-Ossetië had echter geen zin om te plooien: na wapengekletter met Georgië tussen 1991 en 1992 riep het zich uit als onafhankelijke natie. Erkenning voor zijn soevereiniteit bleef echter uit en het conflict kwam in een doofpot terecht. Na de Georgische Rozenrevolutie en tijdens het bewind van ex-president Michail Saakasjvili, bekend om zijn weinig verzoenende houding tegenover zowel Zuid-Ossetië als Abchazië, liepen de politieke spanningen opnieuw op. Beide landen stevenden opnieuw af op confrontatie.

Pliev herinnert zich nog levendig hoe de Georgische bommen tijdens de zomernacht van 7 augustus 2008 insloegen op de Zuid-Ossetische hoofdstad Tsinval. Als directeur van de pers- en informatiedienst van de Gezamenlijke Georgische-Zuid-Ossetische Controlecommissie (JCC) bevond hij zich in het heetst van de strijd. ‘Niet alleen de hoofdstad, maar ook volledige Ossetische dorpen werden platgebombardeerd.’

Een dag later al reden Russische tanks vanuit Noord-Ossetië de bijna vier kilometerlange grenstunnel met Zuid-Ossetië door. ‘Zonder de hulp van de Russen had Zuid-Ossetië nooit de oorlog met Georgië kunnen winnen’, benadrukt Pliev. Een overweldigende militaire interventie van de Russen dreef de Georgische troepen terug richting Tbilisi. De Russische tanks hielden halt op 20 kilometer van de hoofdstad en demonstreerden hiermee de kwetsbaarheid van Georgië, dat met schaamrood op de wangen het hoofd boog.

Buitensporige reactie

Pliev wil er niet aan denken hoe Zuid-Ossetië er vandaag zou uitzien als Rusland niet was bijgesprongen. Bij het binnenrijden van Zuid-Ossetië, dat vandaag nog enkel mogelijk is via de noordelijke grenstunnel met Rusland, staat niet voor niets op de bergwand geschreven spasiba Rusija (‘Bedankt, Rusland’). ‘Alles wat we vandaag nog hebben in Zuid-Ossetië is er dankzij Rusland’, aldus Pliev.

‘Wie verwachtte dat een lid van de VN-Veiligheidsraad en Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) zo zou reageren?’

‘Georgië startte misschien het conflict, de reactie van Rusland was meer dan buitensporig’, oordeelden internationale waarnemers. Georgië had duidelijk de sterke relatie tussen Zuid-Ossetië en Rusland onderschat. ‘Wie verwachtte dat een lid van de VN-Veiligheidsraad en Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) zo zou reageren?’, uitte de Georgische defensieminister Batu Kutelia zijn verbijstering.

Na de Vijfdaagse Oorlog erkende Rusland als eerste land de onafhankelijkheid van zowel Abchazië als Zuid-Ossetië. Pliev: ‘Bilaterale relaties versterkten en we konden rekenen op militaire, politieke en economische steun.’ Naast Rusland erkennen nu ook Nicaragua, Venezuela en het eilandje Nauru de Zuid-Ossetische soevereiniteit. 

Sinds 2008 neemt de Russische invloed in Zuid-Ossetië steeds verder toe, tot groot ongenoegen van Georgië. Voor de Osseten is dit een verademing, maar de vraag blijft uiteraard: welke beweegredenen gaan schuil achter de Russische inmenging? 

De “sluipende” grens

De oorlog van 2008 was een catastrofe voor Georgië en de regio: op slechts vijf dagen tijd ontvluchtten zo’n 140.000 mensen hun thuis, meer dan 40.000 ontheemden kunnen vandaag nog altijd niet terugkeren. De Georgische economie kreeg zware klappen, buitenlandse investeringen bleven uit en door infrastructurele schade kwam de handel met Azerbeidzjan en Armenië tijdelijk stil te liggen –met enorme verliezen tot gevolg.

Daarnaast lijkt sinds het einde van het conflict de eenmaking van Georgië definitief verloren moeite. De Russische inmenging in de separatistische gebieden veranderde namelijk alles. Zuid-Ossetië en Abchazië lieten hun grenzen bewaken door Russische militairen, die een muur van hekwerk en prikkeldraad opzetten en de heuvels bewaken met hoogtechnologische surveillancemechanismen. 

Afgelopen zomer stalen Russische grenswachters een Georgische vlag en kwamen twee Ossetische grenspaaltjes plots enkele honderden meters dieper op Georgisch grondgebied te staan.

Op illegale grensoversteken staan hoge boetes en zelfs detentie. De grens tussen Zuid-Ossetië en Georgië, voordien altijd open, werd hermetisch afgesloten. Vooral voor de plaatselijke bevolking, zowel langs Ossetische als Georgische kant, vormen de blokkades een enorme belemmering van de bewegingsvrijheid.

Een monitoringmissie van de Europese Unie (EUMM) houdt 24 op 7 het grensgebeuren vanuit Georgië in de gaten. Toegang tot Zuid-Ossetië hebben ook zij niet meer. Hun taak bestaat erin elke verontrustende verandering te rapporteren en de verschillende partijen samen te brengen voor conflictresolutie op lokaal niveau. ‘Via een noodnummer kunnen grensbewoners hun problemen bij ons voorleggen’, legt veldmonitor Nikolaos Koumenos uit.

Die variëren van landbouwers die geen toegang meer hebben tot hun gronden, of vee dat argeloos de grens overstak en verloren geraakt. Daarnaast geraakten heel wat mensen afgesneden van vrienden en familie. Ook andere incidenten zijn niet ongewoon: afgelopen zomer nog stalen Russische grenswachters een Georgische vlag en kwamen twee Ossetische grenspaaltjes plots enkele honderden meters dieper op Georgisch grondgebied te staan. ‘Dit is niets nieuws’, schudt Koumenos het hoofd. ‘De grens breidt systematisch uit, omdat Moskou zich baseert op vroegere Sovjetkaarten, waarop Zuid-Ossetië een stuk groter was.’

Deze expansie is niet louter symbolisch, want, toeval of niet, de grens kruipt zo steeds verder richting de belangrijkste Georgische handelsroute en ook de internationale oliepijpleiding die Azerbeidzjan met Europa verbindt ligt sinds kort onder Zuid-Ossetisch en dus de facto Russisch grondgebied. ‘Een inbreuk op onze soevereiniteit en een bedreiging voor vrede en stabiliteit in de regio’, oordelen ze in Tbilisi. De “sluipende grens”, noemen Georgiërs het.

De Russische satelliet

Ook de internationale oliepijpleiding die Azerbeidzjan met Europa verbindt ligt sinds kort onder Zuid-Ossetisch en dus de facto Russisch grondgebied.

Een verklaring van het Kremlin na de verplaatste grensbordjes kwam er niet en dit voorjaar ondertekende president Leonid Tibilov, overigens een oud-collega van Poetin bij de geheime dienst van de Sovjet-Unie, in alle stilte een verdrag met Rusland rond “integratie en alliantie”. Hiermee hevelt Zuid-Ossetië onder andere haar grensbewaking, defensiebeleid en Buitenlandse Zaken over naar Moskou.

‘Een effectieve annexatie’, noemt Brits Kaukasusexpert Thomas De Waal het. Precies een jaar na de annexatie van De Krim in Oekraïne is Rusland alweer 12.000 vierkante kilometer groter.

Naar de Russische intenties in Zuid-Ossetië blijft het voorlopig gissen. De interesse voor Abchazië is eenvoudiger te verklaren, vanwege de aanwezige grondstoffen, de mogelijkheden voor toerisme en vooral de strategische ligging aan de Zwarte Zee. Het ingesloten Zuid-Ossetië heeft buiten vruchtbare landbouwgrond bitter weinig te bieden.

Poetin is als de dood voor uitbreiding van de NAVO tot aan Russische landgrenzen. 

Volgens De Waal probeert Moskou zo een nieuwe invloedsfeer te creëren in de zuidelijke Kaukasus, Georgië op zijn plaats te zetten voor zijn westelijke aspiraties en de wens van Georgië voor toetreding bij de NAVO aan banden te leggen. Poetin is als de dood voor uitbreiding van de NAVO tot aan Russische landgrenzen. 

‘Zolang er geen oplossing komt voor de bevroren conflicten zal de NAVO het Georgisch lidmaatschap blijven uitstellen’, zegt De Waal. ‘Op deze manier zet het Kremlin de afvallige regio’s in als instrument tegen Georgië en Westerse invloeden.’

‘Deze stap is een diepgaande schending van de Georgische territoriale integriteit en een schandalig antwoord op onze verzoeningspogingen’, reageerde de Georgische president Giorgi Margvelashvili. Sinds de oorlog van 2008 zijn diplomatieke relaties tussen Georgië en Rusland nog altijd onbestaande. In november 2014 gaf de Russische minister voor Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov aan ‘de relaties met Abchazië en Zuid-Ossetië grondig te willen versterken, maar ook verder te gaan met de normalisering van banden met Georgië’. De succesjes die Georgië en Rusland de laatste jaren bereikten in hun onderlinge relaties, met name versoepeling van migratie, handel en transport, komen hiermee opnieuw onder druk te staan.

In schril contrast met de Georgische kopzorgen reageert Pliev, net als het merendeel van de Zuid-Osseten, bijzonder enthousiast: ‘Deze overeenkomst maakt reizen naar Rusland makkelijker en biedt garanties op verdere steun en bescherming. Bovendien worden overheidslonen en pensioenen gelijkgesteld met die van de Russische Federatie, een serieuze verbetering.’

Strategische corridors

Mikhail Chernov, afgevaardigde directeur van het Centrum voor Strategische Situaties (CSS) in Moskou, omschrijft het strategisch belang van Zuid-Ossetië en Abchazië voor Rusland. De Russische onderzoeker gelooft dat de bilaterale relaties met Abchazië en de facto annexatie van Zuid-Ossetië de voorhoede zijn van toekomstige “strategische corridors” door Georgië, die Rusland aansluiting geven met zuidelijke partners. ‘Het is inderdaad een nuttige manier om NAVO-lidmaatschap van Georgië te verhinderen, maar vooral ook een stap richting het herstellen van de trans-Kaukasusroutes.’ 

Door Abchazië loopt namelijk een belangrijke negentiende-eeuwse spoorweg, die Rusland met Azerbeidzjan en de Kaspische zee verbindt. Eerder in 2015 sijpelden berichten door dat Rusland de spoorlijn met Abchazië alvast aan het herstellen is.

De snelweg van het Russische Vladikavkaz tot Zuid-Ossetië zou dan weer interessant zijn om door te trekken richting het pro-Russische Armenië. ‘Niet alleen voor handelsrelaties, maar ook voor aansluiting met de Russische legerbasis Gyumri in Armenië.’

Om deze plannen door te voeren zijn op termijn betere diplomatieke relaties met Georgië noodzakelijk, of drastische veranderingen in het Kaukasuslandschap. Chernovs theorie illustreert in ieder geval het voortdurend giswerk rond de Russische beweegredenen in de zuidelijke Kaukasus. Gebrek aan duidelijkheid over Buitenlandse Zaken typeert natuurlijk de huisstijl van het Kremlin. 

Wat vast staat, is dat met een stevige greep op zowel Abchazië als Zuid-Ossetië, Moskou in ieder geval enkele opties in de Kaukasus openhoudt en bepaalde ontwikkelingen voorkomt. Ondertussen droomt Zuid-Ossetië verder van vereniging met de noordelijke bloedverwanten. Een win-winsituatie voor Rusland en Zuid-Ossetië, storm in de Georgische glazen.

Het dossier “Woelige Kaukasus” kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere journalistiek.