Erdogan en Gülen: van bloedbroeders naar gezworen vijanden

Maart 2009, een rokerig bureau aan de progressieve Bilgi-universiteit in Istanboel. Voor me zit de bekende Turkse socioloog Ferhat Kental. Hij volgt de groep rond Fethullah Gülen, een invloedrijke islam-geïnspireerde beweging, waarover ik een onderzoeksreportage maak. De beweging heeft op dat moment naar schatting vijf miljoen aanhangers in Turkije, eerder een onderschatting.

De Gülenbeweging ­— die naar eigen zeggen inzet op modernisering, onderwijs en ontwikkeling, en goede banden met het seculiere Westen — is in opmars, zo lijkt. En toch baart deze ogenschijnlijk moderne islambeweging seculier Turkije zorgen. De Gülenbeweging wordt een verborgen agenda toegedicht: het verdoken installeren van een islam-gebaseerde ideologie die de unieke scheiding van moskee en staat in een moslimland als Turkije bedreigt.

Zijn Fethullah Gülen en zijn aanhang wolven in schaapsvacht, een verwijt dat ook premier Erdogan en partijgenoten van de AKP te beurt viel? Ik stel de vraag aan Kental. Hij is genuanceerd. Hij noemt de beweging nationalistisch, patriarchaal, zelfs conservatief, maar niet meteen een groep die de democratie in de weg staat. De beweging vormt wel een uitdaging voor het kemalisme dat, onder de vleugels van de Turkse militaire elite, lang de plak zwaaide in Turkije. ‘Gülen kan je zien als een vorm van verzet tegen de kemalistische macht, zonder dat dit in direct conflict komt met de staat.’

Kroniek van een aangekondigde dood?

Juli 2016. Zeven jaar later blijft weinig heel van de bewering dat Gülen niet in conflict zou komen met de staat. De Gülenbeweging en de AKP die, sinds het aantreden van de AKP, een machtsalliantie waren aangegaan, zijn al meer dan drie jaar openlijk gezworen vijanden. Voor zowel de Turkse president Erdogan als de Turkse premier Yildirim is het duidelijk: de poging tot staatsgreep, is vanuit Amerika ingefluisterd geweest. Niemand minder dan de 'ontrouwe' geestelijke Fethullah Gülen heeft de 260 doden, die in de nacht van vrijdag 15 juli vielen, op zijn geweten.

Gülen, geslaagd in zijn opzet om te infiltreren in de politieke, militaire en gerechtelijke apparaten van Turkije, maar geëxcommuniceerd door Erdogan, had het zekere voor het onzekere genomen, en deed een poging tot staatsgreep. Althans, dat is de theorie.

Complottheorieën horen bij Turkije zoals gedroogd fruit

Complottheorieën horen bij Turkije zoals gedroogd fruit, en de ene gaat er al beter in dan de andere, als ze maar vaak genoeg voorgeschoteld worden. Dat Erdogan zou beweren dat de Gülenbeweging achter de couppoging zit, was voorspelbaar. De voorbije jaren liet hij weinig kansen onbenut om Gülen openlijk aan te vallen.

Maar toch zou de theorie steek kunnen houden, als je bijvoorbeeld kijkt naar de enorme klungeligheid waarmee de putschisten tewerk gingen. Gülen slaagde er immers niet in om diep door te dringen tot het leger, heeft geen ervaring en is te geïsoleerd om een gecoördineerd en strategisch plan uit te voeren, klinkt het. Plausibel of niet? Buiten de bewering dat Erdogan zelf de coup in scène heeft gezet, is voorgaande theorie minstens even plausibel als het scenario dat de Gülenisten in zee gingen met elementen van de oude kemalistische elite in het leger. In tijden van nood worden vijanden vrienden, zoiets.

Uitzuiveringscampagne

Dat de hele staatsgreep Erdogan goed uitkomt, daarover zijn vriend en vijand van Turkije het eens. De snelheid waarmee de Turkse regering de dagen na de coup overging tot massale arrestaties en ontslagen, is ongezien. 3000 soldaten uit verschillende rangen werden gearresteerd, bijna evenveel rechters ontslagen, een honderdtal werd gearresteerd, 8000 politieagenten werden geschorst.
De operatie wordt gezien als een ultieme poging om de benen en voeten onder het hoofd van de Gülenbeweging definitief af te hakken. Maar voor die conclusie is het nog te vroeg, het is immers niet duidelijk of alle ontslagen en opgepakte mensen linken hadden met de Gülenbeweging.

De uitzuiveringsactie van Gülenistische elementen in Turkije was al langer bezig

Wel duidelijk is dat de uitzuiveringsactie tegen Gülenistische elementen in Turkije al langer bezig was. De dersani’s of de Gülenscholen die studenten voorbereidden op toelatingsexamens in universiteiten werden gesloten, Gülenkrant Zaman werd aan banden gelegd, de geldstromen naar de Gülengelinkte hulporganisatie Kimse Yokmu drooggelegd. Erdogan liet geen gelegenheid voorbijgaan om zijn vroegere bondgenoten met de vinger te wijzen als staatsgevaarlijke elementen.

Van bondgenoot tot vijand

Hoe komt het dat oude vrienden plots gezworen vijanden werden? Waar ontmoetten ze elkaar en waar ging het mis? Toen de AKP in 2002 de verkiezingen had gewonnen, moest ze op zoek naar een partner. De partij had de keuze tussen vier belangrijke politieke actoren: het leger, de seculiere CHP-MHP, de Koerdische PKK en de religieuze Gülenbeweging. De match met Gülen, die veel expertise en hooggeschoolden in huis had, was de meest logische.

‘De Gülenbeweging kon infiltreren in het gerechtelijk apparaat, politie, onderwijs en in de media’

Volgens journalist Etyen Mahcupyan, die tot voor kort dicht bij de AKP stond, was het de AKP zelf die de poorten wijd openzette voor de Gülenisten. ‘De Gülenbeweging kon vervolgens infiltreren in het gerechtelijk apparaat, politie, onderwijs en in de media. Na het referendum over de hervormingen voor justitie in 2010 kon de Gülenbeweging zijn machtspositie in het gerechtelijk systeem nog verstevigen.’

De barsten in de alliantie kwamen er toen Erdogan in 2011 weigerde om in te gaan op de vraag van de Gülenisten om meer van hun mensen te installeren in het Turks parlement. Slechts een klein deel van de Gülenisten kreeg toegang. Daarna begon de machtsstrijd.

In 2012 was er de zaak tegen Hakan Fidan, hoofd van de Turkse inlichtingendienst MIT, onderhandelaar met de Koerdische leider Abdullah Öcalan, èn een vertrouweling van Erdogan. Fidan werd opgeroepen door het pro-Gülen gerechtelijke apparaat en de politie, in het kader van een onderzoek naar de PKK. De AKP zag de zaak Hakan Fidan als een actie tegen hen en noemde vanaf dat moment de Gülenbeweging een parallelle staat.

In december 2013 kwam de vete tussen Gülen en Erdogan tot een hoogtepunt in het grootschalig corruptieonderzoek tegen Erdogan en zijn zoon, en tegen een aantal AKP-hooggeplaatsten. De procureur die het onderzoek leidde, werd onmiskenbaar gelinkt aan de Gülenbeweging.

Het was overigens dezelfde procureur die eerder een grote rol speelde in de Ergenokon-operatie (2008-2011) – een overheidscampagne tegen de gelijknamige ultranationalistische terreurgroep, waarbij massaal mensen werden opgepakt en arbitrair werden vastgezet. Ergenokon kan zeker gezien worden als een poging om af te rekenen met de kemalistische “diepe staat”, maar met dit corruptieonderzoek verklaarde Fethullah Gülen de oorlog aan Tayyip Erdogan.

Niet onder één noemer te vatten

Het blijft onduidelijk tot hoe ver de macht van Fethullah Gülen reikt. De vraag blijft of de Gülenbeweging een centraal bestuurd netwerk is of eerder een flexibele structuur die een centrale ideologie aanhangt. De beweging kent een aantal paraplu-organisaties die gelinkt zijn aan sectoren in de zakenwereld, onderwijs, media, die op hun beurt verweven zijn met interculturele platformen en hulporganisaties. De beweging is, zo zeggen onderzoekers, niet onder één noemer te vatten. En het is net die flou, de mist die voor ergernissen en controverse zorgt.

Nogal wat westerse progressieve intellectuelen zagen de Gülenbeweging als een bondgenoot

Voor ik in 2009 naar Turkije trok voor mijn reportage over de Gülenbeweging, zagen nogal wat westerse progressieve intellectuelen de Gülenbeweging als een bondgenoot voor hervormingen en tolerantie, tot grote ergernis van veel Turken.

Tegelijk was de Gülenbeweging in Nederland ook al onderwerp geweest van hevige parlementaire discussies die ook in de media doorgingen. De Gülenbeweging was in opspraak gekomen omdat scholen en studentenhuizen, gelinkt aan Gülen, leerlingen zouden indoctrineren. Onderzoek leverde niets strafbaars op.

Vrijheid van ideologie

Ik zat samen met een collega-journalist die in België ook wou onderzoeken of en hoe Gülen zieltjes won in armere milieus, onder meer via studenten. Zijn onderzoek kwam er niet, infiltreren in de Gülenkringen om een mogelijke doctrine bloot te liggen, bleek moeilijker dan gedacht. Maar vooral bleef de vraag onbeantwoord waarom hij dit nu juist zou onderzoeken. Was er, met andere woorden, iets ‘staatsgevaarlijk mis’ met de doctrine van deze beweging, wiens missionaire methodiek misschien nog wel het meest deed denken aan die van de Jezuïeten uit hun gloriejaren?

Toch werden ook in ons land vragen opgeworpen toen Turkse zakenlui, die zich laten inspireren door Fethullah Gülen, de islamitische Lucernacolleges oprichtten. In een gesprek zag de kabinetschef van de toenmalige Vlaamse onderwijsminister Frank Vandenbroucke niet meteen graten in de aanwezigheid van de Gülenbeweging. Hij verwees naar onze te koesteren vrijheid van onderwijs.

‘We krijgen meermaals berichten dat de Gülenbeweging studentenhuizen opricht om er beloftevolle leerlingen of studenten te installeren die het zelf niet kunnen betalen’, aldus de kabinetschef. ‘Ik mag dat persoonlijk een systeem uit de jaren vijftig vinden, toen gebeurde dat ook in de hoogdagen van de verzuiling, doorheen de verschillende ideologieën. Maar het is niet verboden.’

Schimmigheid versus onafhankelijkheid

Na mijn reportage zag ook ik weinig feitelijk materiaal om de Gülenbeweging echt te kunnen aanwrijven, buiten grote schimmigheid. De controverse zat en zit hem nog steeds in de onduidelijke agenda en in de ongrijpbare structuren: wie heeft de touwtjes hier in handen?

Wie heeft de touwtjes hier in handen?

De Gülenbeweging werd al in 2009 door Amerikaanse veiligheidsexperten de derde macht in Turkije genoemd, omwille van haar invloedrijk netwerk.

Met groei of ideologische invloed is niets mis, zeker niet als die ideologie netjes binnen de grenzen van de democratische waarden blijft.

Het is wel mis als die groei leidt tot politieke oorlogen die tot in de gerechtshoven worden uitgespeeld met niet-onafhankelijke magistraten.

Werden onschuldige mensen vastgezet in het kader van de Ergenokon-affaire omdat ze kritiek hadden op Gülenisten? Kregen de putschisten van 15 juli mogelijks toch aanwijzingen uit het Gülennetwerk? Of is het deel van het anti-plan tegen Gülen?

Dit zijn plausibele vragen die moeten worden onderzocht. Daarvoor is onafhankelijk onderzoek nodig. En laat nu net onafhankelijkheid een bijzonder schaars goed zijn in het Turkije van vandaag, wat ook geldt voor de zogenaamde eenheid in de naam van democratie, wat de laatste dagen zo vaak werd aangehaald.

Van die eenheid blijft geen spaan heel in het licht van de heksenjacht tegen Gülenisten, met zelfs tentakels tot in België.