De Euraziatische Economische Unie, het moderne Warschaupact?

‘In deze nieuwe krachtmeting gaat het om zuivere geopolitieke en geo-economische belangen, om twee werelden met schijnbaar andere waarden en normen. Hoe meer we de term ‘Koude Oorlog’ in deze in de mond nemen, hoe meer dat ook werkelijkheid zal worden.’
- David Criekemans, doceert buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies.

‘Een replica van de Sovjet-Unie en het Oostblok komt er niet, wel een nieuwe politieke grootruimte binnen een deel van de oude contouren van de Sovjet-Unie. De bedoeling is de leiding te nemen in de opkomende mondiale multipolariteit.’
- Bruno Decordier, verbonden aan de Conflict Research Group en aan de vakgroep Conflict- en Ontwikkelingsstudies van de UGent.

Wat is de Euraziatische Economische Unie?

‘Het zou wel eens een papieren tijger kunnen blijken.’

Criekemans: Op papier gaat het om de creatie van een gemeenschappelijke markt voor 183 miljoen mensen (Rusland, Wit-Rusland, Kazachstan en Armenië). In de praktijk is haar doel verschillend; de Russische president Poetin ziet de EEU vooral als een geopolitiek project om de Euraziatische economieën aan Rusland te binden, en op die wijze Rusland sterker te maken als pool in het wereldconcert. Het zou wel eens een papieren tijger kunnen blijken.

Decordier: Een replica van de Sovjet-Unie en het Oostblok komt er niet, wel een nieuwe politieke grootruimte binnen een deel van de oude contouren van de Sovjet-Unie. De bedoeling is de leiding te nemen in de opkomende mondiale multipolariteit.  Dit is geen tegenhanger van de NAVO in Eurazië – hoewel de EEU wel een veiligheidsdimensie heeft – maar in eerste instantie een geo-economisch project dat zich aanvankelijk, in aanloop naar politieke integratie, gaat concentreren op een douane-unie en op de integratie van transport- en energie-infrastructuur, een beetje zoals de EGKS dat deed met de West-Europese staal- en kolenindustrie.

De EEU is geen “anti-EU”, hoewel ze wel is geankerd in een perceptie dat de Europese Unie verregaand gekaapt is door de Verenigde Staten, zeker met de gang van zaken in Oekraïne. De cenrale as van de Euraziatische Economische Unie is volgens mij niet zozeer de band tussen Rusland en Wit-Rusland, maar die tussen Rusland en Kazachstan, met een Slavische en Turkse component. Zeker in zuidelijk Eurazië, of Centraal-Azië zo men wil, is Kazachstan een bakenland geworden. Voor de toekomst van de EEU zal veel afhangen van wie de president van Kazachstan, Nursultan Nazarbajev, intussen 74, opvolgt.

Hoe schat u de toekomstige slagkracht van de organisatie in?

‘Wie beweert dat de EEU per definitie niet levensvatbaar is, wil dat meestal gewoon niet.’

Criekemans: Er spelen heel wat spanningen tussen de leden onderling, vooral als gevolg van de reactie van Moskou op de crisis in Oekraïne. De Kazachse president Nazarbajev heeft de afgelopen weken scherpe taal uitgesproken aan het adres van Moskou en bezocht bewust de regering en president van Oekraïne. De sancties aan het adres van Rusland en wedersancties rond Europese voedselimporten kwamen dan weer Wit-Rusland goed uit, wat leidde tot spanningen tussen Poetin en de Wit-Russische president Loekasjenko.

Decordier: De ongerustheid die sommigen menen te moeten aanwakkeren rond de EEU is gebaseerd op dubbele standaarden. Wie mordicus beweert dat de EEU per definitie niet levensvatbaar en tot falen gedoemd is, wil meestal gewoon niet dat ze levensvatbaar is of hoopt dat ze mislukt. Naar historische normen nog niet zo lang geleden, vormden alle lidstaten van de EEU een politieke en sociaaleconomische eenheid, binnen het kader van de Sovjet-Unie. En daarvoor was er de Russische imperiale ruimte. Stukken van het huidige Armenië en Witrusland bijvoorbeeld maakten dus ooit, soms meer dan anderhalve eeuw, al deel uit van eenzelfde politieke grootruimte.

En hoewel de verschillende staten en samenlevingen die de Sovjet-Unie vormden sinds 1991 apart evolueerden, bestaat er psychologisch en maatschappelijk nog altijd duidelijk een ruimte die bepaald wordt door de geschiedenis en actieve herinneringen eraan.

Wat zijn de drijfveren achter het in het leven roepen van de EEU?

‘De economische zwakte van Rusland in de jaren negentig maakte het plan onuitvoerbaar.’

Criekemans: Het idee om een regionaal handelsblok te creëren, dat tussen Europa en Azië in kan profiteren van handel met beiden, dateert van de speech van de Kazachse president Nazarbajev aan de Moscow State University in 1994. Handel en wederzijdse investeringen zouden de markt voor de Euraziatische economieën vergroten en zo schaalvoordelen opleveren. Tegelijkertijd zou dit een buffer vormen tegen de meer efficiënte Westerse economische oplossingen. De economische zwakte van Rusland in de jaren negentig maakte het plan echter onuitvoerbaar.

In het eerste decennium van de 21ste eeuw leek Poetin aan te sturen op integratie van Rusland met de EU. Na de revoluties in landen als Georgië, Oekraïne, en Kirgizië werd het roer evenwel omgegooid. Een veel sterker Rusland – dankzij de hogere olie- en gasinkomsten – trachtte via economische soft power opnieuw greep te krijgen op het nabije buitenland.

Decordier: Rusland heeft als kernentieit van de unie de grondstoffen van Kazachstan niet nodig om zichzelf in stand te houden, en Armenië op puur economisch vlak al helemaal niet. Dus laten we het niet automatisch bij “de olie” of “de grondstoffen” zoeken. Men mag de psychologische en politieke drijfveren niet onderschatten. Ik zie er zo twee.

Ten eerste, vermijden dat er rond en in de grensgebieden van Rusland een lappendeken ontstaat van slopende conflicten en van vijandig gezinde staten en quasistaten. De proef op de som voor de EEU als politiek project zal de manier zijn waarop ze omgaat met de  conflicten in Eurazië:  Transnistrië, Donbass, misschien een heropflakkering van separatisme in Tsjetsjenië en Dagestan, Opper-Karabakh en, in de toekomst, mogelijks een gewelddadige machtswisseling in Oezbekistan of Tadzjikistan.

Ten tweede is er de vraag of de vorming van de EEU als ‘alternatief regionalisme’ kan worden omschreven; regionale integratie die niet gestuurd wordt vanuit de oude centra – in eerste instantie de VS – maar net gericht is tegen de hegemonie die de VS en de atlantistische as die in sedert 1988-91 is ontstaan. Om dat te zijn, moet de EEU echter meer vormen dan een kader voor een eenheidsmarkt, en ook het voortouw nemen in de opbouw of heropbouw van een eigen sociaaleconomisch model dat een alternatief vormt op het neoliberaal-Angelsaksische model en dat voldoende legitimiteit heeft onder de bredere bevolking.

Zijn contacten met de EU mogelijk, in lijn met het doel van Vladimir Chizhov?

‘De EU-economie is voor geen klein deel gericht op de afzetmarkten in Rusland en andere staten in de oude Sovjet-Unie.’

Decordier: Contacten zijn er al lang, al was het maar omdat de EU-economie en niet in het minst de Duitse voor geen klein deel gericht is op de afzetmarkten in Rusland en andere staten en samenlevingen in de oude Sovjet-Unie. Daarenboven hangen een aantal grote economieën binnen de EU voor 16 to 46 procent van hun aargasinvoer af an Rusland.

Criekemans: De vraag stelt zich of interregionale samenwerking mogelijk is in het huidige klimaat. Als er al gesprekken zullen zijn, zullen deze louter symbolisch zijn. In hoofde van de EU lijkt het nu strategisch veel interessanter om eerder de bilaterale dialoog met Wit-Rusland en Kazachstan te onderhouden, teneinde een structurele oplossing te zoeken voor de crisis in Oekraïne.

Onderliggend aan deze crisis ligt het fundamentele gebrek aan vertrouwen tussen Oost en West. Zolang dat niet geremedieerd wordt, zal een structurele dialoog tussen de EU en de EEU niet mogelijk zijn. Sinds het heraantreden van Poetin als president is de retoriek gewijzigd en verhard; naast de economische voordelen is er nu een duidelijke geopolitieke agenda. De ironie is evenwel dat door de Westerse sancties en de implosie van de olieprijs Rusland nu opnieuw veel zwakker is.

Moskou lanceert het idee van samenwerking met de EU natuurlijk ook om te proberen een wig te drijven tussen de EU en de VS, die momenteel onderhandelen over een transatlantisch vrijhandelsakkoord.

Kadert de oprichting van de EEU binnen een nieuwe Koude Oorlog?

‘Rusland heeft momeneel lang niet de slagkracht van de toenmalige Sovjetunie.’

Criekemans: Als gevolg van het fundamentele gebrek aan vertrouwen tussen West en Oost zijn de spanningen tussen Moskou en het Westen al enkele jaren aan het toenemen. De “oude” Koude Oorlog was in hoofdzaak een ideologisch conflict tussen kapitalisme en communisme. In deze nieuwe krachtmeting gaat het vooral om zuivere geopolitieke en geo-economische belangen, om twee werelden met schijnbaar andere waarden en normen. Hoe meer we de term Koude Oorlog in de mond nemen, hoe meer de situatie zich hier ook naar zal vormen. Maar Rusland heeft momeneel lang niet de slagkracht van de toenmalige Sovjetunie. Gezien de onenigheid binnen de Euraziatische Economische Unie is het nog maar de vraag of Rusland deze nieuwe instelling kan gebruiken om haar eigen positie te versterken.

Decordier: Een nieuwe Koude Oorlog is flauwekul. Veel commentatoren die dit beweren doen dat vanuit een ideologisch wishful thinking. Het atlantische politieke project dat ze in 1988-1991 aanhingen heeft de Koude Oorlog gewonnen en ze hopen dat de winst opnieuw in dit kamp ligt dat vandaag te maken krijgt met een “weerspannig” Moskou. Wat we met de EEU zien, is eerder de opkomt van een multipolaire wereldorde.